Araz qurbanov
Yüklə 3,03 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Birgə Texniki Komitə
91 HİDROBÖHRAN, HİDROMÜNAQİŞƏLƏR VƏ HİDROSTRATEGİYA Regionun ən iri su axarlarından olan Fərat çayının su ehtiyatlarının 98%-i, Dəclə çayının isə 45%-i Türkiyə ərazisində formalaşır. Fərat çayının su axımının 98%-i (31 milyard m 3 ) Türkiyənin, cəmi 11%-i isə Suriyanın payına düşür. Türkiyə və Suriya arasında münasibətlərin pisləşməsinin arxasında rəsmi Dəməşqin kürd separatizmini asıq şəkildə dəstəkləməsi, öz ərazisində Kürd İşçi Partiyasının (PKK) hərbi təlim düşərgələrinə yer verməsi ilə yanaşı, Dəclə və Fərat çayları sularının bölüşdürülməsində yaranan ziddiyyətlər də dayanır. 1980-ci ildən başlanan diplomatik polemika dəfələrlə hər iki tərəfdən qoşunların sərhəddə cəmləşdirilməsi həddinə çatdırılmışdır. Suriyada getdikcə kəskin xarakter alan su çatışmazlığı, nəhayət, 1987-ci ildə Dəməşqi su ehtiyatlarından istifadəyə dair ikitərəfli sazişə imza atmağa, Türkiyənin irəli sürdüyü siyasi şərtlərlə razılaşmağa vadar etmişdir. Beləliklə, Suriya terrorçu-separatçı PKK qruplaşmalarına hərbi-siyasi yardım göstərməkdən rəsmi şəkildə imtina etmişdir. Lakin reallıqda Suriya rəhbərliyi həmin qüvvələrə hərtərəfli dəstək verməkdən çəkinməmişdir. 1987-ci ildə hər iki ölkə Suriyanın Fərat çayından istifadəsi haqqında Protokol imzalasalar da, aralarındakı hidrosiyasi qarşıdurma səngiməmiş, 1990-cı ilin yanvar ayında Türkiyə tərəfinin Atatürk adına su anbarının ( Atatürk Barajı) səviyyəsinin istismar həddinə çatdırılması məqsədilə bir ay müddətinə Fərat çayının Suriya ərazisinə keçən hissəsində suyun həcmini azaltması növbəti siyasi gərginliyə səbəb olmuşdur. Nəticədə, Dəməşq və Bağdad bir araya gələrək çayın Türkiyənin cənubundan Hələb yaxınlığındakı «əl- Əsəd» süni dəryaçasınadək olan hissəsinin «tamamilə qurumasını» bəhanə gətirmiş, Ankaranın bu hərəkətini «ərəb dünyasına qəsd» kimi dəyərləndirmiş, problemi beynəlxalq səviyyədə müzakirəyə çıxarmaq məqsədilə Ərəb Dövlətləri Liqasına müraciət etmişlər 99 . Fərat və Dəclə çaylarının su ehtiyatlarının bölüşdürülməsinə dair mübahisələrin hüquqi baxımdan tənzimlənməsi sahəsində ilk addım 1946-cı ildə Türkiyə və İraq arasında bağlanmış müqavilə olmuşdur. Müqavilənin şərtlərinə görə, həmin çaylar üzərində tikiləcək istənilən hidrolayihə haqqında tərəflərin qabaqcadan bir-birini məlumatlandırması və qarşılıqlı məsləhətləşmələrin aparılması nəzərdə tutulmuşdur. 1980-ci ildə bu ölkələr arasında bağlanmış protokola əsasən, su mübahisələrini nizamlayan qurum – Birgə Texniki Komitə yaradılmışdır. 1983-cü ildə Suriyanın da həmin komitəyə qoşulmasına baxmayaraq, yeni qurum su münaqişələrinin həllində nəzərəçarpacaq irəliləyişə nail ola bilməmiş, 99 Ю.Рысбеков, «Трансграничное сотрудничество на международных реках: проблемы, опыт, уроки, прогнозы экспертов», Научно-информационный центр, МКВК, 2009 92 HİDROBÖHRAN, HİDROMÜNAQİŞƏLƏR VƏ HİDROSTRATEGİYA 1992-ci ildə formal fəaliyyətini tamamilə dayandırmışdır. Bu zaman İraq və Suriya yenə də Türkiyəni su ehtiyatlarının istifadəsi ilə bağlı danışıqları pozmaqda təqsirləndirmiş, rəsmi Ankara isə onları Türkiyənin və regionın mənafelərinə zidd tələblər irəli sürməkdə ittiham etmişdir. Lakin Türkiyəni «su işğalında» günahlandıran Suriyanın özü də görünmək istədiyi kimi «məsum» deyildir. Rəsmi Dəməşqin transsərhəd Asi çayının (Oront) qarşısını kəsərək üzərində Dastan və Mahərd bəndlərini inşa etdirməsi, Cizr əl-Uqhur şəhərində sutəmizləyici qurğunun istifadəyə verilməsi və beləliklə, çayın illik su axımının 90%-ni mənimsəməsi Türkiyənin Hatay vilayətinin su təchizatını xeyli dərəcədə pisləşdirmişdir. Üstəlik, Suriya tikilməkdə olan Zezun və Kastun bəndlərini də istismara daxil edərsə, bu zaman illik su axımı 1,2 milyard m 3 -ə çatan Asi çayından Türkiyəyə ildə cəmi 25 milyon m 3 pay düşəcəkdir 100 . Lakin Ankara və Dəməşq nəhayət ki, bir araya gələrək Asi çayı üzərində müştərək su bəndi tikməyi qərara almışlar. Bunu görən Bağdad da Dəclə çayı üzərində tikilən və Türkiyə ilə su mübahisələrinə səbəb olan digər hidrotexniki qurğunun - İlısu bəndinin inşasından imtina etmişdir. Bundan başqa, rəsmi Ankara transsərhəd sulardan istifadəyə dair region dövlətləri üçün məqbul sayıla biləcək yeni hidrosiyasət modelinin hazırlanmasını və adaptasiyasının başlanılmasını bildirmiş və su bölgüsü ilə əlaqəli bütün mübahisəli məsələlərin üçüncü tərəfin müdaxiləsi olmadan, yalnız ikitərəfli danışıqlar yolu ilə həllini təklif etmişdir. Ekspertlərin fikrincə, Türkiyənin bu mövqeyi bir tərəfdən qonşu dövlətlərlə münasibətlərinin yaxşılaşmasına, digər tərəfdən isə İraqın şimal hissəsində müstəqil kürd dövlətinin yaradılmasına qarşı yönəldilmişdir. 101 Türkiyənin yeni hidrosiyasi konsepsiyası dünyanın ən böyük doqquz layihəsindən biri olan Cənub-Şərqi Anadolu Layihəsində (Güneydoğu Anadolu Projesi - GDA) öz təzahürünü tapmaqdadır. Bu barədə fərqli mövqelərə baxmayaraq, GDA layihəsi transsərhəd Dəclə və Fərat çaylarının su ehtiyatlarını təkcə Türkiyənin deyil, İraq və Suriyanın da maraqlarının təminatına yönəltməyə, onların da elektrik enerjisi ilə təminatının yaxşılaşdırılmasına, suvarılan torpaq sahələrini artırmaqla kənd təsərrüfatının inkişaf etdirilməsinə geniş imkanlar açacaqdır. Layihəyə əsasən, Fərat və Dəclə çayları üzərində 22 su bəndi, 19 hidroelektrik stansiya, irriqasiya obyektləri inşa etmək, şəhər və 100 A.Ирхин, «Проблема водных ресурсов в реализации региональной политики Турции», http://nomos.com.ua/content/view/64/84/) 101 A.Караева, «Водные ресурсы Азербайджана и Турции», http://kornelij.livejournal. com/707443.html) Yüklə 3,03 Kb. Dostları ilə paylaş:
|