99
əl-Əsvadın təhriki ilə Yəmən əhli islamdan döndükdə о da mürtədlik edir və
Peyğəmbərin Yəməndəki amillərinə qarĢı üsyana qatılır. Əbu Bəkrin xəlifəliyi
dövründə üsyan yatırılarkən Amr tutulur və Mədinəyə gətirilir. Xəlifə onu
bağıĢlayır və Amr bir daha islama qayıdır. О yenicə baĢlanmıĢ istilaçılıq
yürüĢlərinə qoĢulur və Ġraq, Ġran ərazilərindəki döyüĢlərdə iĢtirak edir (əl-
Mərzubəni Əbu Ubeydullah Mühəmməd ibn Umran ibn Musə. Mü'cəmu-Ģ-
Ģü`ara 1379 h.i ./1960, səh, 15-16; Ġbn əl-Ġməd əl-Наnbəli. ġəzəratu-z-zəhəb...,
Beyrut. с 1. səh. 49; Əhməd Ətiyyətullah, əl-Qamus əl-isləmi. Qahirə, 1979. с V
səh. 541).
69. Quran: «əl-Kəhf» surəsi, ауə 96.
70. Əbu Əbdü-r-Rəhman Müaviyə ibn Əbu Sufyan (təxm. 600-680) -
Xilafətdə Əməvilər sülaləsinin banisi, birinci Əməvi xəlifə; Suriyanın fəthində
iĢtirak etmiĢ və 20 il onun valisi olmuĢdur. 661-ci ildə isə Xilafət baĢına gələrək,
680-cı ilədək hökmranlıq etmiĢdir.
71.
Curzan
-
ərəblərin
Gürcüstana
verdikləri
ad.
72. Quran: «əl-Ənfəl» surəsi, ayə 58.
73. Əbdü-r-Rəhman ibn Xalid ibn əl-Valid əl-Məxzumi (öl. 46/666) -
sahəbi və sərkərdə, məĢhur sərkərdə Xalidin oğlu. Yərmuk döyüĢündə atası ilə
birlikdə vuruĢaraq, hərbi dəstələrin birinə baĢçılıq edib. Suriyada Hims Ģəhərinin
valisi olub. Müaviyə ibn Əbi Sufyanın Suriya və Kiçik Asiya ərazilərində apardığı
bir çox hərbi əməliyyatlarda yaxından iĢtirak edib. Müaviyənin tərəfdarı kimi
Sıffin vuruĢunda Müaviyə ordusunda alay baĢında Əli ibn Əbi Talib əleyhinə
döyüĢüb. O, 666-cı ildə zəhərlənərək ölüb (Tə'rix Xəlifə ibn Xəyyat, 1967. c. I. Səh.
191. 192: əz-Zəhəbi. Əl-Ġbər fi xəbər mən ğəbəra. əl-Küveyt, 1960. c.I, səh. 53, 54;
əz-Zəhəbi. Tə'rixu-l-isləm..., Qahirə, 1368 h.i.. c. II, səh. 210; Əhməd Ətiyyatullah.
əl-Qamus əl-isləmi. Qahirə, 1979, с V, səh. 132).
74. Əbu Mixnəf Lut ibn Yəhyə ibn Səid əl-Əzdi (öl. 157/774) - ilk ərəb
tarixçisi. Ġbn ən-Nədim və ən-NəcəĢi onun 40-dan çox əsər müəllifi olduğunu qeyd
edirlər. Əbu Mixnəfin bu əsərləri sonrakı tarixçilər üçün mühüm mənbə olub.
Onlardan əl-Mədəini (öl. 225/840), Nəsr ibn Müzahim əl-Minkəri (öl. 212/827),
HiĢəm ibn Mühəmməd əl-Kəlbi (öl.206/821), böyük salnamə sahibi ət-Təbəri
(224/839 - 310/923) və digər tarixçiləri göstərmək olar. Ərəb istilaları, Ģiə hərəkatı
və Əməvilər xilafətinin Ģərq bölgələrindəki siyasi vəziyyət - Əbu Mixnəf
əsərlərinin əsas mövzusunu təĢkil edir. Öz dini və siyasi baxıĢlarına görə Əbu
Mixnəf Əli ibn Əbi Talib tərəfdarı kimi Əməvilər əleyhinə Ġraqda yaranmıĢ
müxalif qüvvələrin görkəmli nümayəndəsi olub (Ġbn ən-Nədim. Kitəb əl-Fihrist.
Tehran, 1971, səh. 93. 105-106; Əbu-l-Abbas Əhməd ibn Əli ən-NəcəĢi. Kitəb ər-
ricəl. Səh 245; Ġbn Kuteybə. əl-Mə'arif. Qahirə, 1969. Səh. 267; С.М.Прозоров.
Арабская историческая литература в Ираке, Иране и Средний Азии. М. 1980,
.s. 51-57).
100
75. Əbu Vəhb əl-Valid ibn Ukbə ibn Əbu Mu'it əl-KuraĢi (öl. 61/680) -
xəlifə Osman ibn Affənin ögey qardaĢı, gənc qüreyĢ Ģairi, islamı əl-Valid
Məkkənin müsəlmanlar tərəfindən tutulduğu gün qəbul edib. Məhəmməd
peyğəmbər onu bənu əl-müstəliq qəbiləsinə göndərərək, sədəqə toplamaq iĢini ona
tapĢırır. Sonralar o, xəlifə Ömər tərəfindən bənu təğlibə amil təyin edilir. Osmanın
xəlifəliyi zamanı isə əl-Valid 25/645-ci ildə Kufə valisi olur. Amma Əli ibn Əbi
Talib xilafət baĢına gəldikdə əl-Valid əl-Cəzirədəki ər-Rakka Ģəhərinə gedir və
orada da vəfat edir. Bəzi tarixçilər, məsələn, əz-Zəhəbi, Ġbn Hacər əl-Əskaləni,
Ġbnu-l-Ġməd əl-Hanbəli əl-Validin Azərbaycan və Ərminiyyəyə hərbi yürüĢünü
hicri tarixi ilə 28 (648)-ci ilə aid edir (Ġbnu-l-Ġməd əl-Hanbəli. ġəzərat əz-zəhəb fi
əxbər mən zəhəbə. Beyrut. c. I, səh. 35. 36; Xəlifə ibn Xəyyat. Kitəb ət-tabakat.
Bağdad, 1967, səh. 11; Ġbn Kuteybə. Əl-Mə'arif. Qahirə, 1969. Səh. 318-320; əz-
Zəhəbi. Tə'rix əl-isləm..:,Qahirə, I368-ci h.i.. c. II, səh. 81; Ġbn Hacər əl-Əskaləni.
Təhzibu-t-təhzib. Beyrut. 1968. с XI. səh. 142-144).
Əbu-l-Munzir HiĢəm ibn Mühəmməd əl-Kəlbi (120/738-206/821) -
ərəbdilli iranlı müəllif, görkəmli tarixçi, ərəblərin nəsil-Ģəcərəsinin, onların qədim
həyat və tarixinin mükəmməl bilicisi. HiĢəmin bir alim kimi yetiĢib
formalaĢmasında onun atası Mühəmmədin böyük rolu olub. Ərəb qəbilələrinin
nəsil-Ģəcərəsini öyrənməyə onu məhz atası həvəsləndirərək sövq edib. Mənbələr
HiĢəmin elmi yaradıcılığının məhsulu kimi 140 əsərinin olduğunu qeyd edirlər.
Ümumiyyətlə, HiĢəmin toxunduğu mövzular çox geniĢ və əhatəlidir. Onlar baĢlıca
olaraq peyğəmbərlərin, islamaqədərki Ərəbistanın, ərəblərin ara müharibələrinin,
islamın, habelə islamlaĢmıĢ ölkələrin tarixini Ģərh edir. HiĢəmin müraciət etdiyi
mənbə və qaynaqlar olduqca müxtəlifdir. O, peyğəmbərlərin tarixini yəhudi və
xristian məzhəblərinin dini rəvayətləri, farsların tarixini fars müəlliflərindən edilən
tərcümələr, Ġraqdakı Ləhimilərin tarixini əl-Hira kilsələrindəki yazı və sənədlər,
islam tarixini isə öz tarixçi sələflərinin əsərləri əsasında nəql edir (Əbdü-l-Əziz əd-
Duri. Bəhs fi nəĢ'ət ilmi-t-tərix ində-l-arab. Beyrut, 1960. Səh. 41; əl-Xatib əl-
Bəğdədi. Tərix Bəğdəd au Mədinəti-s-sələm. Misr. 1349/1931. С. XIV, səh. 45-46;
Yaqut ər-Rumi. Kitəb irĢədi-l-ərib ilə mə'rifəti-l-ədib, Misr, 1925, с VII səh. 250-
254; Ġbn Hacər əl-Əskaləni. Lisənu-l-mizən. Heydərabad, 1331-ci h.i., с VI, səh.
196-197; Ġbn ən-Nədim. Kitəb əl-Fihrist. Tehran, 1971. Səh. 108-111; ən-NəcəĢi.
Kitəb ər-ricəl. Səh. 339-340)
77. əl-Bəbr - orta əsrlərdə Zəncanla Ərdəbil arasında olan əraziyə verilən
ad. Həmin ərazi Xalxal da adlanırdı.
78. ət-Taylasan - TalıĢın ərəb forması.
79. Nihavənd vuruĢu 21/641-ci ildə baĢ verib. Nibavənd Həmədandan
cənubda yerləĢən Ġran Ģəhəridir. Ərəblərlə iranlılar arasında bu həlledici döyüĢ
Nihavənd yaxınlığında baĢ verdiyindən tarixə o, həmin Ģəhərin adı ilə daxil olub.
Ət-Təbərinin yazdığına görə Nihavənd vuruĢuna iranlılar öz birləĢmiĢ qüvvələri ilə
gəlmiĢlər. Onların sıraları əl-Qədisiyyə və digər vuruĢmalardan sağ çıxmıĢ
Dostları ilə paylaş: |