57
özünü heç kimsəyə ehsas etdirəməz. Onun üçün lazım bilirəm ki, heç bir sinif fərqi olmadan hər kəs əskərə
alınsın. Heç bir yuxarı, aşağı tərəhhüm edilməsin. (Ümumi alqışlar). Nəzarətlərə sıxılmış, gizlənmişlərin kaffəsi
alınmalı (Mərkəzdən və soldan alqışlar). Belələrinə şiddətli cəza verərək həp ordu içərisinə atmalıdır. Əks halda
çüftçinin cocuğu alınsa verməməyə haqqı vardır. Bu növ ilə hökumətdən əzm və səbat istərəm.
Xariciyyə gəldikdə yenə də keçmişdən şikayətə məcburam. Şimdiyə qədər lazım gələn xarici tədabir ittixaz
edilmədi. Qonşularımızdan Ermənistan ilə bizim yekdiklərimizə mürəxxis göndərməmiz lazım idi. (Soldan:
Doğrudur, bu keçmiş dövlətdir). Halbuki, erməni-müsəlman münasibəti və bütün Zaqafqaziya millətlərini
barışdırmaq bizim üçün ən böyük məsələ, ən birinci vəzifədir. (Alqışhar). Burada hər iki tərəfdən nümayəndə
olması ilə başa gələn bir iş deyildir. Ancaq biz istiqlalımızı Avropaya tanıtdırmış idik. Azərbaycan bir coğrafi
ism deyil, yer üzərində yaşayan bir millətin olduğunu onun qulağına yetişdirmək, Azərbaycan öz
mövcudiyyətini Avropaya bu vaxtadəkin andırmamışdır. (Soldan: Vaxtları yoxdur).
Əhməd bəy - Nələri yox idi?
Soldan - Vaxtları.
[130 - 131]
Əhməd bəy - Halbuki iki vəzifə vardır. Məndən irəlidəki rəfiqim bir az idealist olaraq demokratlıqdan bəhs
edərək böyük imkanda bulunur. Heyhat! Zənn edirəm ki, kəndisini bildirməyənlər üçün böylə bir nəticənin əldə
edilməsi bənddir. Mahaldır. Kimin dostu, nufuzu var o tanılar. Dostluqdan irəli qüvvətdi düşünülür. Binaən
ileyh Avropada satqın propaqandalar vasitəsilə kəndimizə nüfuz qazanılmağını bəyani təəssüf etməmək qabil
deyildir.
Avropa ilə yolumuz bağlıdır. Orada nə olduğunu bilmiriz. Halbuki Avropada ―vüqu‖ olan hadisatdan
müqəddəratımız asılıdır. Avropada nə olduğunu bilməli, ona münasib də siyasətimiz olmalıdır. Ona görə də
Avropa ilə kuryerlər olmamasına təəssüf etməyə məcbur oluram. Burada beş il mahudlu masalar ətrafında
kənardan xəbərsiz siyasət yürüdülməz. Bütün keçmişə aid bu xətaları soyləməkdə məqsədim atidə bunların bir
daha təkrar olmaması üçündür. Ümid edirəm ki, hökumət öz deklarasiyasının həyata tətbiqində təmamən təzyiq
etməklə əzmkar olmasının dilərik. Bitərəflər naminə etimad edirəm. (Alqışlar).
Sədr - Söz "Əhrar" fraksiyasından Abdulla bəy Əfəndiyevindir.
Abdulla bəy (oxuyur) - 1914 sənəsində alovlanmış və get-gedə bütün yer üzünü əhatə etmiş millətlər
müharibəsi hənuz təmamilə qurtarmayıbsa da fəqət qurtarmağa üz qoyubdur. Aləmşümul müharibə tarixi-
bəşəriyyətdə misli görünməyən və ölçüyə, çəkiyə yerləşməyən can, mal və pul tələfatına səbəb olmuş isə də
digər tərəfdən mənhus istibdadın və qaniçən millitarizmin əsaslarını dağıtdı, usuli-idarələrin mahiyyəti dəyişdi,
yüz sənələrcə demokratizm gəlməsindən qorxan və həmişə onun əleyhinə qalxışan cəmaət siniflərini bu gün
istər-istəməz demokratizm tərəf etdi. "Hər millət öz müqəddəratını təmin etməyə haqlıdır" kimi müqəddəs və ali
fikirlər doğurub meydana gətirdi. Həyati bəşəriyyəni əsarət zəncirindən qurtarıb təbii yoluna qoydu. Daha bu
gündən sonra millətlərin təkamülü onların diriliyindən və fədakarlığından asılıdır. Daha fərdi millətlər namə ilə
kəndini keçindirmək imkanı-namalik olacaqdır. Bu xüsusda fraksiyamızın imanı kamildir. Lakin fraksiya
burasını da yəqin bilir ki, "Haqq alınar, verilməz!" Hüquqi-bəşəriyyəyi ancaq ləyaqəti olan, onun yolunda
qurbanlar verən və hava su kimi onun qədr və qiymətini bilən
[131 - 132]
millətlər malik olacaqlar. Əks surətdə
yəni azadlıq yolunda heç bir fədakarlıqda bulunmayan millətlər yenidən qəyyum altında yaşamağa məcbur
olacaqlardır. Hüquqi-bəşəriyyədən məhrum qalacaqdır. Keçmişdən daha şiddətli bir əsarətə kiriftar olacaqlar.
Xoş o millətlərin halına ki, müəzzəm və mədəni millətlər ilə həmhüquq olmaq şərti ilə onların sırasında məqam
tutmağa müvəffəq olacaqlar. Vay o millətlərin halına ki, bu səadətdən, bu xoşbəxtlikdən məhrum qalacaqlar.
Tarixi bəşəriyyətdə parlaq ad qazanmış türk milləti niəcibiyyeyi-əzəməsinin bir kütləsini təşkil edən Azərbaycan
türkləri bu axırıncı vüquat tarixinə də azacıq olsa kəndi diriliyini və dirilik sayəsində hər hüquqa malik ola
biləcəyini kərrat ilə isbat etmişdir. Deməli, bu millət hər bir cəhətdən müstəqil yaşamaya layiq millətlərdəndir.
Bina bərin pişrovları, millət ziyalıları, milləti-əhvali ruhiyyəsini öyrənir isə onun ayəndəsi üçün heç
fədakarlıqdan geri duramaz isə onun xəstəliyini tədqiq və müayinə edib müalicəsinə səmimiyyətlə çalışır isə və
həmin səmimiyyət qarşısında əhalinin etimadını qazanır isə o surətdə demək olar ki, bizlərdə yaşarız; mədəni
millətlər sırasında məqam tutmağa bizim də haqqımız vardır. Buna binaən başqa millətlərdə olduğu kimi bizim
də rical hökumətimiz belə adamlarda mütəşəkkil olmalı idi. Heyfaki, altı-yeddi aylıq tərcübə azacıq olsa da
bizlərə əmniyyət verdi. Təəssüflər olsun ki, millətimizdə gördüyümüz diriliyi, fədakarlığı bu ana kimi
hökumətimizdə görmədik. Fəqət, nə etməli keçən keçibdir. Hal-hazırımızın siyasəti böyük əhəmiyyət kəsb
etməklə bərabər öylə nazik öylə incə məqamlara varıb ki, həm parlament və həm hökumət tərəfindən böyük
çalışqanlıq və həkimanə bir taktika istər. Daha bu gündən belə yoxlamaq qəbul edilməz. Bir xəyanət bir
cinayətdə. Əgər mən fəaliyyətsizlik üzündən bir bədbəxtliyə uğraramsa, əmin olun ki, bütün məsuliyyət
parlament əksəriyyətinin və əksəriyyət təşkil etdiyi hökumətin üzərinə gələcəkdir. Parlamentimizdə baxılır isə
buna məmləkətimizdə mövcud olan cəmaət təbəqələrinin nümayəndələri ictimai, müəyyən seçki qanunu
mocibincə və ədalətnamə ilə intixab edilmiş millət məbusları palatası dəyəmiyəcəyi ümum parlament
fraksiyalarının diqqətini cəlb etmişdir. Bina bizim şimdiki parlamentimizə, biz fəqət vaxtın təqazası mocibincə
və inqilab sotilə
[132 - 133]
təşkil olunmuş parlamentin önü deyə biləriz. Belə parlamentin ümdə vəzifələri