• Abid Tahirli
~
258
~
t
ərcümə olunan əsərlərin bir-birindən fərqi nədir, faydası nədir,
mü
əllif nə deyir, düşüncəsi nədir, toplumun mühakiməsinə çıxardığı
m
əslək nədir, roman nədir, hekayə nədir? – tənqid bunları açacaq,
anladacaqdır.
Ədəbi-tənqidi görüşlərinin ən cazibədar cəhətinin bədii
ədəbiyyata millilik amilinin aparıcı olduğunu irəli sürən İ.Qaspiralı
Osmanlı ədəbiyyatında tənqidin yerini qeybətin tutduğunu yazır və
bunu aslanın yuvasını zəbt etmiş tülküyə bənzədir. Sonra da sual
edir ki, t
ənqid lazımdır, amma tənqidçi kim olacaq? Tənqidçidən
m
əsuliyyətlilik, prinsipiallıq, hazırlıqlıq, cəsurluluq tələb edildiyini
diqq
ətə çatdırmaq üçün yazır: «Bu belə işdir ki, çörəkçilikdən və
vaqon kömürçülüyünd
ən daha ağırdır…». İ.Qaspiralı irsində
t
ənqidlə, onun qarşısında qoyulan vəzifələrlə bağlı müddəaları
ümumil
əşdirsək, aşağıdakı qənaətlər hasil olar:
- t
ənqid ədəbiyyatın, düşüncə və əməlin mizanı və ölçüsüdür
ki, mütl
əq lazımdır;
- t
ənqidin mətləbi gerçəyin ortaya çıxarılmasıdır;
- t
ənqid hər əsərin, hər fikrin, hətta hər işin həqiqi dərəcəsini
t
əyin və zahir edir;
- t
ənqid bir ziyadır ki, gözəl düşüncə və əməl onun
say
əsində təyin edilir;
- t
ənqid yoxdursa, gözəl düşüncənin, əməlin fəna, yaxud
əksinə eybəcər düşüncənin, pis əməlin gözəl görünməsi ehtimalı
var;
- t
ənqid hər tərəfə baxan bir gözdür, yaxşı görərsə, çox iş
gör
ər;
- t
ənqid ən əvvəl əsərin dilinə göz edər: dil sadə, anlaşıqlı,
t
əsirli, qüdrətli, obrazlı olmalıdır;
• Bütün türkl
ərin tərcümanı
~
259
~
- bir mövzudan iki q
ələm sahibi iki cür yazar. Bunların
göz
əlini, istifadəyə yararlısını müəyyənləşdirmək tənqidə,
t
ənqidçiyə məxsusdur;
-
ədəbi tənqidin meydanı çox genişdir: əsərin dili, üslubu,
s
ənətkarlıq səviyyəsi, məzmunu, ideyası araşdırılır, bəyan və təyin
edilir, istifad
əyə yararlılığı müəyyənləşdirilir;
-
əsər var ki, qayət gözəl və süslü dil ilə yazılır, fəqət
istifad
əyə yararsızdır, əsər var ki, dili qabadır, gözəl deyildir, fəqət
fikri çox d
əyərlidir – bunları tənqid üzə çıxarır;
- t
ənqidin ictimai həyata təsiri daha güclüdür: pis
düşüncələri, əməlləri, köhnə, ziyanlı adət-ənənələri rədd edib,
ictimai şüuru oyandıran tənqiddir;
- t
ənqid obyektiv, tərəfsiz olmalıdır, günəş şüası kimi
qaranlıqda görülməz şeyləri aşkar edir;
- t
ənqidçinin tərəzisi böyükdür: hər şeyi çəkər, ölçər.
Türk xalqları üçün ortaq, həm də sadə, hər kəs tərəfindən
anlaşılan ədəbi dil uğrunda mücadilə aparan İ.Qaspiralı tənqidin
dilinin d
ə terminlərlə, uğursuz əcnəbi sözlərlə yükləməyin qəti
əleyhdarı olmuşdur. O, ədəbi-tənqidi dildə işlənən bütün sözlərin,
h
ətta Avropa dillərində «kritik», ərəblərdə «tənqid» kimi işlənən
sözl
ərin də türkcəsinin tapılmasına çalışmışdır. «Tənqid»i ölçü və
ya «ç
əki» sözləri ilə tərcümə etmək istəyirəm – yazan (Tənqid,
yoxsa
ölçü) İ.Qaspiralının fikrincə, ilk vaxtlar bu söz bəlkə bir
q
ədər qaba görünər, lakin işləndikcə belə olmadığı üzə çıxacaq: «Bu
dediyimi ç
əkiyə alınız: haqqım olub-olmadığını fikrə çəkiniz, əgər
ç
əkiniz doğru olub yanlışım çəki ilə meydana qoyularsa, bu
ç
əkinizdən çox razı olaram». İ.Qaspiralı elçixanələrdəki əsgəri
m
əmurlara «ateşe militer», «ateşe neval» deyilməsinə qarşıdır.
Yaxud, o «t
əyyarə» kəlməsinin «uçquç» kimi işlədilməsini təklif
• Abid Tahirli
~
260
~
edir. Bununla bel
ə İ.Qaspiralının fikrincə, türkləşmiş ərəbcə sözlər
çipçiy fransız istilasından daha yaxşıdır. Yeri gəlmişkən qeyd edək
ki, termin problemi dilçil
əri ədəbiyyatşünasları, tənqidçiləri daim
düşündürmüşdür. «Təravətsiz, soyuq peşəkar nəfəsindən söz düzü-
mü, söz sırası pozulan, epitet çuvalının, termin xurcununun ağırlığı
altında əzab çəkən cümlələr» (Yaşar Qarayev. Meyar şəxsiyyətdir.
Bakı. Yazıçı, 1988. «Tənqidçi təfəkkürü və tənqidin dili»
m
əqaləsindən, səh.356) bu gün də sahənin ciddi problemlərindəndir.
Osmanlı yazıçıları və onların bədii əsərləri haqqında
İ.Qaspiralının qələmə aldığı məqalələr onun ədəbi-tənqidi görüşləri
bar
ədə təəssüratı xeyli zənginləşdirir. Rəcaizadə Əkrəmin
İstanbulda çıxan «İqdam» qəzetində dərc olunmuş «Saimə» adlı
hekay
əsi haqqında resenziyada («Tərcüman», 30 mart, № 13, 1897)
əsəri «gözəl hekayə» kimi təqdim edir və bunu deməyə əsası
olduğunu yazır: «Çünki «Saimə» bulvar qızının, yaxud kafe
bülbülünün hekay
əsi deyil, milli bir hekayədir». Tənqidçi Osmanlı
h
əyatının, məişətinin mənzərəsini parlaq boyalarla, real əks
etdirildiyini, faci
ələrlə dolu həyata məhkum olan Saimənin, atası
«çiç
ək maraqlısı, kitab və mütaliə həvəslisi Sadıq əfəndinin, talesiz
anası Səadət xanımın iztirablarını, qəlb çırpıntılarını inandırıcı
şəkildə oxucuya çatdırıldığını və əsərin dərin tərbiyəvi təsirini
m
əmnunluqla vurğulayır. İ.Qaspiralı özünün tənqidçi tələblərinə
ciddi riay
ət edir. Əsərin süjeti, kompozisiyası, obrazları, dili barədə
dolğun təhlil aparır. Hekayənin dilini təqdir edir: «Dili sadədir və
sad
əliyi ilə bərabər yaraşıqlı və ləzzətlidir. Ümidvarıq ki, bu
hekay
əni oxuyanlar dil və təsvirlər cəhətdən ləzzət alıb məmnun
qalacaqlar». Bununla bel
ə, İ.Qaspiralı hekayədə yol verilən yersiz
terminl
ərə və xoş olmayan ifadələrə də rast gəldiyini vurğulayır və
bu qüsurlara göz yummur. Şübhə etmir ki, yazıçı bu termin və
Dostları ilə paylaş: |