MahirəNərimanqızı
Yüklə 3,17 Mb. Pdf görüntüsü
|
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri Azərbaycan multikultiralizmi Elmi toplu
354 Lakin məlum oldu ki, zaman keçdikcə bütün bunlar tətbiq edilməyə, həm də demək olar ki, hər yerdə tətbiq edilməyə başlamışdı. Kodlaşdırma informasiyanın qaçılmaz olan səhvlərdən müdafiəsi ilə məşğuldur. Lakin informasiyanı həmçinin kənar müdaxilələrdən və bilərəkdən səhvlər daxil edilməsindən də müdafiə etmək lazımdır. Dövrümüzdə bu, çox aktuallaşmışdır. Bununla geniş fəaliyyət sahəsi məşğul olur. İnformasiyanın müdafiəsi adlanır. Orada istifadə olunan metodlardan biri məlumatların şifrələnməsi, yaxud kriptoqrafiya adlanır.
Rus dilində kriptoqrafiya gizli yazı deməkdir. Ümumiyyətlə, klassik kriptoqrafiya elə riyaziyyatın özü qədər qocadır. Onun bir neçə min il yaşı var. Ondan hələ Qədim Misirdə və Qədim Yunanıstanda istifadə olunduğu güman edilir. Lakin təəccüblüdür ki, keçən əsrin 70-ci illərində artıq ictimai kriptoqrafiya, yaxud başqa cür desək, açıq açarlı kriptoqrafiya kəşf edildi. Daha bir ekvivalent termin də var – assimmetrik açarlı kriptoqrafiya. Məsələ ondadır ki, klassik kriptoqrafiya (onu simmetrik açarlı kriptoqrafiya da adlandırırlar) aşağıdakılara əsaslanır: məxfi informasiya mübadiləsi edən iki subyekt eyni məxfi açara malik olmalıdır. Onlardan biri həmin açarla informasiyanı müəyyən alqoritmin köməyilə şifrələyir, digəri isə elə həmin açarın köməyilə onun şifrini açır. Prinsipcə, şifrləmə sistemi düşmənə bəlli ola bilər-bundan çıxış yolu tapmaq lazımdır. O yalnız açarı bilmir. Açar olarsa, şifrəni açmaq asan, olmadıqda isə demək olar ki, mümkünsüzdür. Lakin ümumi məxfi açara malik olma narahatlıq doğurur. Necəsə görüşmək, çaparlar göndərmək lazım gəlir və s.
Məlum oldu ki, fərdlərdən hər birinin heç də mütləq üst-üstə düşməyən, öz məxfi açarı olan şifrləmə sistemi də mövcuddur. Buna baxmayaraq, onlar hətta müxtəlif kontinentlərdə olmaqla, bir- birilə görüşmədən informasiya mübadiləsi təşkil edə bilirlər. Həm
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri Azərbaycan multikultiralizmi Elmi toplu 355
də bu zaman heç bir xüsusi xidmət orqanı bunu, demək olar ki, oxumağa qadir deyil. Əlbəttə, nəzəri baxımdan bu, mümkündür. Əgər dünyadakı bütün superkompüterləri qoşa bilsəniz və vaxt baxımından məhdudiyyətiniz olmasa, məsələn, 1000 il yaşamaq imkanınız olarsa. Odur ki, söhbət praktiki baxımdan mümkünsüzlükdən gedir.
Beləliklə, hazırda açıq açarlı kriptoqrafiya gur inkişafdadır, yüzlərlə konfranslar keçirilir, jurnallar nəşr olunur, bu işdə Braziliya, Tayvan kimi ölkələrin tədqiqatçıları iştirak edirlər, külli miqdarda gözəl kriptoqrafik sistem kəşf edilmişdir. Məsələn, elektron imza sistemləri işlənib hazırlanmışdır. Onlar o qədər dəbdədir ki, artıq bir çox ölkələrin kriptoqrafik standartlarına daxil olmuşdur. Həm də onlardan real şəkildə istifadə edilir, çünki sanballı adamlar bu sənədləri bir-birilə görüşmədən, elektron şəkildə göndərə bilirlər, üstəlik, bu zaman məhz imzası gözlənilən adamın imza atdığına tam zəmanət verilir. Bu imzaların saxtalaşdırılmasının mümkünsüz olduğuna, həmçinin imza atanın öz imzasından imtina etməyəcəyinə də praktiki zəmanət var.
Lakin imzanın az-az tətbiq olunan daha ekzotik sistemləri də mövcuddur: qrupşəkilli imza, kandar (poroqovaə?) imzası, dairəvi imza. Onlar bir çox maraqlı xassələrə malikdir. Məsələn, dairədən bir nəfər hansısa sənədi imzalaya bilər və bu zaman onu kimin imzaladığını müəyyənləşdirmək mümkünsüzdür, lakin təsadüfən məlumdur ki, bir nəfər imzalayıb və lazım olan yerə ünvanlayıb. Yeri gəlmişkən, onları bizdə kəşf etməyiblər. Məncə, hardasa Çində.
olar ki, tətbiq edilmir, lakin elə xassələrə malikdir ki, nəticələri saxtalaşdırmaq olmur və
kimin necə
səs verdiyini müəyyənləşdirmək mümkün deyil.
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri Azərbaycan multikultiralizmi Elmi toplu
356 Elektron pullar adlandırılan sistemlər mövcuddur. Bunlar bizim İnternetdə istifadə etdiyimiz, müxtəlif ödəniş sistemləri deyil. Sonuncular primitiv sistemlərdir. Onlar mükəmməl deyil, onları elektron pul adlandırmaq olmaz. Mürəkkəb, praktiki, az tətbiq olunan sistemlər var ki, pulu tam imitasiya etməyə, o cümlədən izləməni mümkünsüzləşdirən sistemlər var. Yəni insanlar pul rolunu oynayan hansısa rəqəmlər toplusu vasitəsilə hesablaşırlar və bu zaman nə vaxtsa kimin kimə ödəniş etdiyini müəyyənləşdirmək mümkün deyil. Eyni zamanda, insanın həqiqətən ödəniş etməsinə tam zəmanət verilir və heç kimin heç bir iddiası olmur. Bütün bu xüsusiyyətlər paradoksal, bir-birilə uyğun gəlməyən təsəvvürlər yaratsada, bununla belə, bütün bunlara artıq nail olunmuşdur.
Mən sözümü artıq bitirirəm, lakin onu da demək istəyirəm ki, müasir riyaziyyat özü-özlüyündə inkişaf etsə də, ən azı, onun bəzi sahələri, gördüyümüz kimi, getdikcə daha çox, tamamilə gözlənilməz şəkildə tətbiq edilir və görünür, bu tendensiya inkişaf edəcəkdir. Odur ki, riyaziyyatı öyrənmək lazımdır.
Sonda demək istəyirəm ki, vaxtilə «Kodları sındıranlar» kitabını yazmış amerikalı jurnalist Kan həmin kitabda ilk dəfə açıq mətbuatda açıq kriptoqrafiyadan, yəni açıq yox, klassik kriptoqrafiyadan yazmağa başladı (bir halda ki, açıq kriptoqrafiya o zaman hələ təzəcə meydana çıxmağa başlamışdı). Məsələn, o, belə bir bəyanat verdi: «Böyük dövlət nüvə raketləri, ballistik raketləri, nüvə bombası və kriptoqrafiyası olan dövlətdir». Sözümü elə bununla bitirmək istəyirəm.
Yüklə 3,17 Mb. Dostları ilə paylaş:
|