Microsoft Word kitab elm doc
Yüklə 332,27 Kb. Pdf görüntüsü
|
Elmira Fikrətqızı 139 Siması bir akşam som ipek sapsarı, terdi, “Sevda” dedi, bilmem ki şikayet mi ederdi? (Türkay, 2002: 80) İkiqat qafiyəyə (zülqafiyəteyn) nümunə olaraq aşağıda verdi- yimiz başqa bir örnəkdə həm də mətnaltı mənadan istifadə edilmiş- dir: Yemin etmiştik buluncaya dek aramaya birbirimizi Ve öldükden sonra çiçeklerde yaşatmaya sevgimizi. (Türkay, 2002: 141) Aşiqlərin sevgisi çiçəklərdə necə yaşayacaqdır deyə, qarşımıza bir sual çıxa bilər. Amma şerin məntiqindən məlum olur ki, dünya nemətlərinə, günəş, göy, ulduzlara and içən sevgililərin öləndən sonra bir-birlərinə olan məhəbbətləri qəbirləri üstündə bitəcək çi- çəklər vasitəsilə daima yaşayacaqdır. Şair bəzən kiçiltmə (litota) və şişirtmələrə (mübaliğə) müraciət edərək, bədii ifadə vasitəsinin bu növündən də yararlanır. Aşağıdakı litotada Beşbarmaq dağı liliputa bənzədilir: “Yıllarca gönlüme girdi cüce Beşparmak”. (Türkay, 2002: 113) Başqa bir bədii sual şək- lində qoyulmuş misra da dağların kiçikliyi ilə bağlıdır: “Niçin şu toprak kurak, şu dağlar cüce?”. (Türkay, 2002: 159) Daha çox şifahi xalq ədəbiyyatında işlədilən bir sıra mübaliğələr Osman Türkay yaradıcılığında yeni keyfiyyətdə istifadəsi ilə diqqəti cəlb edir: Sen Mehmeddin Çağlar boyu kıtadan kıtaya yalın kılıncınla Az gittin üz gitin. Tüm evren bilir ışınlardan önce güneşi de Sen fethettin. (Türkay, 2002: 152) Osman Türkayın poetik irsi 140 Avuçlarımda her günkü gibi hala tanyeri, Alın size bir daha güneşi getirdim. (Türkay, 1969: 12) Bu mübaliğələrin hər ikisi günəşlə bağlıdır. Birincidə türk əsgər- lərinin günəşi fəth etməsi, ikincidə isə ovuclarında onu alıb insanlı- ğa bəxş etməsi mübaliğəli şəkildə təsvir olunur. Türkay poeziyasında əks mənalı sözlərə, bədii təzadlara da geniş yer verilir: Sarp geçitlerde körüksüz ateşsiz Ne bir başlangıçta ne de sondayız. (Türkay, 1969: 17) Beşikteki çocuklarımız kadar genç Mezardaki dedelerimizden çok daha yaşlı. (Türkay, 2003: 233) Bıraksam mı kendimi bu boşluklara Sımsıcak kalbimin üşüyen kızı. (Türkay, 2003: 22) Aşağıdakı nümunədə təzadla yanaşı, bədii təkrirdən də istifadə olunmuşdur: Gökyüzü düşer mi hiç kaldırımlara Gökyüzü düşer mi ayaklara Alınlar uzanmış yıldızlara Alınlar uzanmış ufuklara. (Türkay, 2002: 160) Elmira Fikrətqızı 141 Yuxarıdakı təzadlarda sözün antonim mənaları vasitəsilə bir-bi- rinə zidd hadisə və əşyalar müqayisə olunduğu halda, aşağıdakı nü- munədə bu ifadə vasitəsi təzadlı fikir üzərində qurulmuşdur: Sen gökyüzünü çekiyorsun kaldırımlara Düşürmek için ayaklara Ben başımın üstünde yer veriyorum insanlara Alınları değsin diye yıldızlara. (Türkay, 2002: 161) Şair “Məntiq” adlı bu şerində göyü yerə “endirmək” üçün çalı- şanların əksinə olaraq insanları yüksəklərə ucaltmaq niyyətini ifadə edir. “Çok gördüm süngü uçlarından damlayan kandaki sevinci” (Türkay, 2002: 155) misrasında da antonim sözlərə müraciət etmə- dən məna baxımından təzad yaradılmışdır. Müstəmləkə zülmünə qarşı mübarizə aparanlardan bəhs edən bu şeirdə bədii təzad anla- yışların (ölüm, sevinc) ziddiyyəti üzərində qurulmuşdur. Ölüm, adətən, qəm-kədərlə müşayiət olunsa da, şeirdə bunun əksi veril- mişdir. Mübarizəyə qalxan insanlar ölsələr də, qələbə sevinci sün- gülərdən damlayan qanlarda özünü büruzə verir. Bu sevinc şəhidli- yin uca məqamı, bu ölüm cənnətin müjdəsi kimi də izah oluna bilər. Məzmun ziddiyyətlərindən çıxış edərək qurulan digər təzadda bir tərəfdə ağır yüklər altında əzilən zənci, onun ağrı-acıları, o biri tərəfdə isə dəbdəbəli salonlarda müstəmləkəçilərin kef məclisi təs- vir edilir: Bir yanda kafası yükün altında kopan zenci Öte yanda ışıkta yıkanmış salonlarda Şampanya yerine içilen halis insan kanı. (Türkay, 1990: 33) Osman Türkayın poetik irsi 142 Şair fikrini təzadlı şəkildə bildirmək üçün peyzajlardan da isti- fadə etmişdir. Məsələn, aşağıdakı nümunədə təbiətlə insan əhval-ru- hiyyəsi arasında təzad vardır: Bir ilkbahar sabahı baban Doğan güneşe karşı kaygısız, Çatlarken çiğli tomurcuklar İri, siyah gözlerini yummuştu dünyaya Baharı ve çiçekleri en fazla sevdiği an. (Türkay, 1990: 10) Bir tərəfdə bahar fəsli, digər tərəfdə isə insan ölümü təzadlı şə- kildə qələm alınır. Yaz fəsli gəlmiş, günəş hər yeri isitmiş, ağaclar tumurcuqlamışdır. Lakin sonrakı misralardan bəlli olur ki, əsərin qəhrəmanı üşüyür, çünki o, həyatda ən əziz adamını itirmişdir. Bədii ifadə vasitəsi kimi, əsasən, satirik şairlərin yaradıcılığında üstünlük təşkil edən kinayə Osman Türkayın da müraciət etdiyi ifa- də vasitələrindəndir. Maddi rifahının yaxşı olmadığı bir vəziyyətə kinayə ilə münasibətini bildirən şair çörək əvəzinə ulduzları yeyə- rək yaşadığını yazır: “Ve yıldızları bir lokma ekmek gibi yiyerek ya- şıyorum”. (Türkay, 2002: 131) Bədii dilin tərkibinə daxil olan elementlərdən biri də yad-əcnəbi sözlərin işlədilməsidir. Türkayın da mənzumələrində tez-tez Avropa mənşəli varvarizmlərə də rast gəlinir: Vivat Regina! Evrenin ruhudur o. (Türkay, 1975: 51) Ne plus ultra! Bir köle kaçağı. (Türkay, 1975: 51) Üç pişmanlık çiçeği: doğum, ölüm, kösnü Vanitas Vanitatum! (Türkay, 1990: 94) Türkay şeirlərində yeri gəldikcə, bədii üslubun fonetik səviyyə- də göstəricilərindən – alliterasiya və assonansdan da istifadə olun- muşdur. Məsələn, “Gönlümde açanı gönlüme gömdüm” (Türkay, Yüklə 332,27 Kb. Dostları ilə paylaş:
|