MüƏLLİm peşƏkarliği və pedaqoji SƏRİŞTƏLİLİYİn müASİr problemləRİ

idrakı
  v
ə 
sosial
  motivl
ər 
olmaqla iki yer
ə bölünür:  
- t
ələbələrin fəallığı onların öyrəndikləri ayrı-ayrı fənlərin 
t
ədrisi prosesində öyrənilən obyektlərə yönəlirsə bu, 
idrak mo-
tivl
əridir
. Bunlar da geniş idrak motivləri, tədris-idrak motivləri 
v
ə özünütəhsil motivləri növlərinə bölünürlər. 
- t
əlim prosesində tələbələrin fəallığı başqa adamlara mü-
nasib
ət sahəsinə  yönəldikdə  bu zaman 
sosialmotivl
ər 
yaran
mış 
olur. Sosial motivl
ər də üç növə bölünür:geniş sosial motivlər; 
dar sosial motivl
ər və sosial əməkdaşlıq motivləri.  
T
ələbələrdə pedaqoji peşə səriştəliliyinin formalaşmasında 
idrak v
ə  sosial motivlərin elə  bir  kombinasiyası  yaranır  ki, 
bunlar g
ələcək müəllimlər üçünzəruri  olan  bir  sıra  peşəkarlıq 
v
ərdişlərinin yaranmasına səbəb olur. Buna görə də pedqoji təh-
sil prosesind
ə  elə  motivlərin  formalaşdırılmasına  nail  olmaq 
lazım gəlir ki, onlar tələbələrin fəallığını təmin edə bilsin, öyrə-
nil
ən hər bir fənn tələbə üçün şəxsi məna kəsb etsin və yaranmış 
motivl
ərin dərk olunma səviyyəsi yüksək olsun.  
T
ələbələrin  peşəkarlıq  və  səriştəliliyə  yiyələnmələri mo-
tivl
ərin davamlı və emosional çalarlara malik olması, qüvvətli-
liyi v
ə ifadə olunma kimi formalarından da asılıdır. 
Motivl
ərin başqalarının təsirilə yaranan xarici, yaxud tələ-
b
ələrin özünün daxilindən gələn, öz təşəbbüsü ilə yaranan daxili 
motivl
ər olması da onların peşəkarlıq və səriştəliliyə yiyələnmə-
l
ərində  az  rol  oynamır.  Təcrübə  göstərir ki, xarici motivlər bu 
prosesd
ə müəyyən təsir gücünə malik olsalar da, əsas rol daxili 
motivl
ərə məxsusdur. Daxili motivlər daha güclü, daha dərin və 
davamlı olur.  
Peşəkarlıq  və  səriştəlilik keyfiyyətlərinin daxili motivlər 

---

183 
hesabına yaranması tələbələrin gələcək peşə fəaliyyətində xüsusi 
əhəmiyyət kəsb etdiyindən başlıca məsələlərdən biri tələbələrdə 
peşəkarlıq  və  səriştəlilik motivlərinin  formalaşdırılmasına  nail 
olmaqdan ibar
ətdir. Bu prosesin iki mərhələdən və  bir  sıra 
metod v
ə priyomlardan istifadə edilməklə aparılması əlverişlidir. 
Birinci m
ərhələ
  t
ələbələrin təlim-idrak motivlərinin öyrə-
nilm
əsindən ibarətdir. Motivlərin öyrənilməsi  onun  formalaş-
dırılması ilə qırılmaz surətdə bağlı olduğundan buna xüsusi əhə-
miyy
ət verilməlidir.  Bunun  üçün  aşağıdakı  məsələlərin həyata 
keçirilm
əsi zəruridir:  
-öyr
ənmə-idrak fəaliyyətinin məqsədlərinin müəyyənləş-
dirilm
əsi;  
- motivl
ərin əsas səbəblərinin öyrənilməsi;  
-  motivl
ərin  dinamikasının,  dinamik  inkişafının  öyrənil-
m
əsi. 
İkinci mərhələ
  motivl
ərin formalaşması ilə bağlıdır. Tələ-
b
ələrdə motivlərin formalaşması üçün bir sıra rəngarəng metod 
v
ə  vasitələrdən istifadə  etmək olduqca vacibdir. Həmçinin 
xüsusi treninql
ərin aparılması da olduqca əlverişlidir.  
T
ələbələrdə peşə səriştəliliyi və peşəkarlığın ilk elementlə-
ri
nin 
formalaşdırılmasında 
özünütəhrik, özünəinam 
motivl
ərininyaranmasına və tərbiyə edilməsinə də xüsusi önəm 
verilm
əlidir. Bunun üçün tələbələrlə  aşağıdakı  məzmunda bir 
sıra işlərin aparılması zəruridir: 
- t
ələbələrdə müəllim peşəsinin zəruriliyinə, müqəddəsliyi-
n
ə və ən şərəfli peşə olmasına inamın formalaşdırılması;  
-  t
ələbələrdə  özünəinam hisslərinin möhkəmləndirilməsi 
v
ə inamsızlığa sövq edən söz və hərəkətlərə yol verilməməsi;  
-  t
ələbələrin daxili aləminə  nüfuz edə  bilməklə  onlarda 
yüks
ək nailiyyətlər qazana biləcəklərinə inam yaratmaq; 
-  t
ələbələrdə  müəllimlik  peşəsinin sirlərinə  yiyələnməyə 
stimullar yaratmaq v
ə s. 
T
ələbələrdə  peşəkarlıq  və  səriştəlilik motivlərinin forma-
laşması  pedaqoji  fəaliyyət üçün təsirsiz  qalmır.  Bu  təsir özünü 

---

184 
h
əm tələbəlik illərində, həm də ondan sonrakı dövrlərdə bu və 
ya dig
ər dərəcədə  göstərə  bilir. Tələbəlik illərində  bu özünü 
aşağıdakı şəkildə göstərir:  
1. T
ələbələrə  pedaqoji  peşənin sirlərinə  daha dərindən 
yiy
ələnməyə və bu istiqamətdə əsaslı bilik, bacarıq və vərdişlər 
qazanmağa təhrikedici təsir göstərir. 
2. T
ələbələrdə müəllim üçün zəruri olan bir sıra peşə key-
fiyy
ətlərinin tərbiyə  olunmasına,  müəllim  peşəsinə  dərin və 
davamlı maraq oyadılmasına zəmin yaradır. 
3. T
ələbələrdə müasir dövrün artan tələblərinə cavab verən 
peşəkar və  səriştəli müəllimlərə  ehtiyac  olması  təsəvvürüvə 
peda
qoji  peşənin sosial dəyərini dərk etmək qabiliyyətləri 
formalaşdırır. 
4. Mü
əllim  peşəsinə  adaptasiya edici təsir göstərməklə 
g
ələcək müəllimlərin  bu  peşəyə  və  seçdikləri ixtisasa dərindən 
b
ələdləşməsinə və bağlanmasına təsir göstərir. 
5. Mü
əllim  peşəsinin  nüfuzunu  qorumaq,  onun  şərəfli 
adına layiq olmaq təşəbbüsü formalaşdırır, özünü müəllim kimi 
görm
ək arzusunun reallaşmasına stimullar yaradır və s. 
Aydın məsələdir ki, müəllim üçün zəruri olan və ola bilə-
c
ək bir çox səriştəlilik keyfiyyətlərinin müəllim hazırlığı prose-
sind
ə, tələbəlik illərində  yaradılması  imkan  xaricindədir. Bu, 
əsasən müəllimin peşə fəaliyyəti ilə paralel gedən bir prosesdir. 
Lakin t
ələbələrlə  bu istiqamətdə  işlərin  aparılması  gələcək 
f
əaliyyət üçün elə bir baza, elə bir əsasdır ki, onu heç nə ilə əvəz 
etm
ək  olmaz.  Bu  baxımdan  müasir  dövrdə  tələbələrin  peşə 
hazırlığı  prosesində  müəllimin peşə  səriştəliliyi üzrə  müəyyən 
işlərin  aparılmasına  ciddi  ehtiyac  vardır.  Gələcək müəllimlərin 
ixtisas  hazırlığı  ilə  yanaşı,  onlarda  bir  sıra  səriştəlilik və  peşə-
kar
lıq keyfiyyətlərin yaradılması olduqca vacib məsələdir. Belə 
keyfiyy
ətlərin məhz tələbəlik  dövründə  yaradılması  gələcək 
mü
əllimlərdə müəllim peşəsinə marağın daha da gücləndirilmə-
sind
ə  və  gələcəkdə  yeni-yeni  kompotensiyaların  yaranmasında 
mühüm 
əhəmiyyətə malikdir. Bunun üçün pedaqoji təhsil müəs-

---

185 
sis
ələrində aşağıdakı bir sıra işlərin aparılması zəruridir:  
- 
pedaqoji  peşəyönümünün gücləndirilməsi, tələbələrdə 
mü
əllimlik peşəsinə maraq və meylin formalaşdırılması; 
-  t
ələbələrlə  sistemli  iş  aparmaqla  müəllim üçün zəruri 
olan bir sıra pedaqoji qabiliyyətlərin (7, 29-31; 21, 42;35, 294-
299 v
ə s.) formalaşdırılması; 
- 
pedaqoji t
əcrübənin, seminar və  laborator 
m
əşğələlərinməzmununu dərinləşdirməklə  tələbələrin praktik 
peşə bacarıqlarının artırılması və s. 
-  t
ədris  planına  peşə  bacarıqları  və  səriştəliliyi forma-
laşdıra biləcək yeni ixtisas kurslarının daxil edilməsi; 
- t
ələbələrdə peşəkarlıq və səriştəlilik motivlərinin güclən-
dirilm
əsinə  təsir edə  biləcək auditoriyadankənar tədbirlərdən 
istifad
ə edilməsi və s.  
Başlıca  məsələlərdən biri tələbələrdə  peşə  səriştəliliyinin 
s
əviyyəsinin üzə çıxarılmsı, onunhansı istiqamətlərdə formalaş-
dığının  müəyyənləşdirilməsidir. Professor A.Mehrabov onun 
aşağıdakı müəyyən meyarlar əsasında üzə çıxarılmasının zəruri 
olduğunu göstərir:  
1. Dünyagörüşlə bağlı səriştəlilik.  
2. Sosial-
şəxsi səriştəlilik.  
3. Qnostik (ümumt
ədris və idrakı) səriştəlilik.  
4.İnformasiya-kommunikasiya  texnologiyaları  sahəsində 
s
əriştəlilik. 
5. Peşəkar əməklə bağlı səriştəlilik.  
6. Özünüt
əkmilləşdirmə ilə bağlı səriştəlilik(18, 215-217). 
Bizc
ə, burada həmçinin 1) pedaqoji fəaliyyətə  psixoloji 
hazırlıqla  bağlı  səriştəlilik və  2) pedaqoji fəaliyyətə  yaradıcı, 
inno
vativ  yanaşma  ilə  bağlı  səriştəlilik  meyarlarının  da  daxil 
edilm
əsi gələcək müəllimlərin səriştəlilik səviyyəsinin hərtərəfli 
öyr
ənilməsinə səbəb olardı. 
T
əssüflə  demək  lazımdır  ki,  gələcəkdə  müəllim olacaq 
t
ələbələrin nəzəri hazırlığının səviyyəsinin müəyyənləşdirilməsi 
üçün  hazırda  tətbiq edilən yoxlama və  qiymətləndirmə  sistemi 

---

186 
onların bu sahədə səriştəliliyinin praktik səviyyəsini tam mənası 
il
ə üzə çıxarmağa imkan vermir. Bunagörə də gələcəkdə elə bir 
sistemin  olmasına  zərurət  yaranır ki,  monitorinq  və  qiymətlən-
dirm
ə prosesinə elə elementlər daxil edilsin ki, onlar tələbələrin 
t
əkcə  nəzəri  hazırlıqlarını  deyil,  praktik  səriştəlilik səviyyəsini 
d
ə müəyyənləşdirməyə imkan versin.