118
Əgər dövlət bu şərti bir başa təmin etməyə imkanı
çatmazsa, onda bu proses proqram şəkilində yavaş-yavaş həyata
keçirilməlidir. Digər yol cəmiyyətin öz potensialından istifadə
etməkdir. İmkanlı valideyn üçün əhəmiyyətli deyil ki, onun
övladı dövlət və ya özəl təhsil müəssisəsində təhsil alır,
əhəmiyyətli odur ki, hansı müəssisənin verdiyi təhsil daha
keyfiyyətlidir. Bütün dünyanın qəbul etdiyi bu sadə həqiqət
bəzən, Azərbaycanda “Çin səddi“ ilə qarşılaşır. Liberalizmin
təhsillə bağlı müddəaları təhsil sferasında anlaşılmazlıqla
qarşılanır. Təəssüf doğuran budur ki, bəzən belə fikirləri təhsilə
rəhbərlik edən yüksək rütbəli məmurlardan da eşidirik.
Cədvəl 13.2-də ölkəmizdə keçən əsrin son rübü üçün
təhsil və iqtisadiyyat üzrə əmək haqqının miqdarı və
nisbəti
göstərilmişdir. Cədvəldən göründüyü kimi 1970-ci ildə təhsil
işçilərinin orta əmək haqqı iqtisadiyyat üzrə orta əmək
haqqından təqribən 10% çox olubdur. Bu gün cəmiyyətimizdə
çalışan 50-60 yaşlı insanlar o zaman təhsil alanlardır. 1996-cı
illərdə təhsil almışlar 50-60 yaşına 30 ildən sonra çatacaqlar və
cəmiyyəti kəsir biliklə idarə edəcəklər. Cədvəlin son stununda
prezident Heydər Əliyevin təhsil işçilərinin əmək haqqılarının
artırılması haqqında verdiyi 15.05.03 tarixli sərəncamdan sonrakı
vəziyyət əks edilmişdir. Qeyd edək ki, fərmandan sonra təhsil
işçilərinin orta aylıq əmək haqqı 267 min manat, müəllimlərin
orta əmək haqqı isə 368 min manat olmuşdur. Beləliklə,
müəllimlər üçün T/İ əmsalı yüksələrək 0,98-ə bərabər olmuşdur.
Tanınmış moskvalı alim, professor S.Kapitsa sovetlər
dövründə hazırlanmış professorun intellekti 1.000.000 ABŞ
dolları səviyyəsində qiymətləndirmişdir. Bu rəqəmin düzlüyünə
şübhəm yoxdur. Bizim ali məktəblərdə və elmi institutlarda belə
dəyərli alimlərimiz çoxdur. Son zamanlar bir çox təbəqələrin
əmək haqqı xeyli artırıldığından inanıram ki, tezliklə
alimlərimiz xüsusi diqqət mərkəzində olacaqdır.
Ali məktəb müəllimlərini layiqli əmək haqqı ilə təmin
etmək, əmək haqqı ilə elmi dərəcə arasında münasibəti yaratmaq
119
mümkündür. Bunun üçün başlanğıc olaraq iqtisadiyyat üzrə orta
əmək haqqını istifadə etmək olar. Sonra isə Sovetlər zamanından
məlum olan əmsallardan istifadə edib dosent və professor
əməyini düzgün qiymətləndirmək mümkündür.
Ayrı-ayrı dövlətlərin təhsilə ayırdığı
dövlət xərcləri cədvəl
13.3. göstərilmişdir.
Cədvəl 13.3.
Ölkələr
ÜDM nisbəti
%
Ümumdövlət
xərclərinə
nisbəti %
Yaponiya
Türkiyə
Litva
Azərbaycan (1999)
4.7
2.8
5.6
4.8
16.6
---
22.8
24.8
Cədvəldən göründüyü kimi, 1999-cu ilin dövlət
büdcəsindən təhsilə ayrılan xərclərin payı kifayət qədər yüksək
xüsusi çəkiyə malikdir (25%), həm də ÜDM-dan təhsilə ayrılan
pay müqayisədə o qədər də kiçik deyil, təxminən 4,8%-ə
bərabərdir. Ancaq maliyyələşməyə gedən məbləğin mütləq həcmi
kiçik olduğundan əhalinin hər nəfərinə düşən təhsil xərci 25
dollardır ki, bu da orta Afrika göstəricisindən (38 dollar) xeyli
azdır. Bu göstəricilər cədvəl 13.4. göstərilmişdir.
Cədvəl 13.4.
Ölkələr
ÜDM-də
təhsil
xərcləri %
Əhalinin
hər nəfərinə düşən
təhsil xərci.
Dollarla
Ümumi dünya
Afrika
Amerika
5.1
6.2
5.4
229
38
597
120
Asiya
Avropa
4.3
5.0
72
782
Azərbaycan
(1999-cu il)
4.8
25
Bu rəqəmlər göstərir ki, təhsilin inkişafına mane olan
inzibati çəpərlər götürülməlidir. Təhsil sferasında liberal-
demokratik prinsiplərdən tam şəkildə istifadə olmalıdır.
RF Parlamenti Elm və təhsil məsələləri komitəsinin sədr
müavini O.Smolinin fikrincə, müəllimlərin, mədəniyyət və
səhiyyə işçilərinin əmək haqqı məsələsi iqtisadi məsələ deyil,
ideoloji məsələdir. Dövlətin prioritet məsələsidir.
Sadə həqiqət bundan ibarətdir ki, büdcə sferasının hər
sahəsinin – səhiyyənin, təhsilin, mədəniyyətin öz məxsusi
xüsusiyyəti vardır və ixtisas tələbləri müxtəlifdir. Hamını bir
cərgəyə düzüb eyni xətkeşlə ölçmək düz deyildir. Təhsilin
məxsusi cəhətlər nəzərə alınmalıdır.
Azərbaycan Respublikasının prezidenti cənab H.Əliyevin
bu problemlə bağlı fikri belədir:
«Bizim büdcədə ən çox payı
olan təhsil sistemidir. Bu da təsadüfi deyildir. Başqa sahədə
ola bilər, kəsirlər də olsun, amma təhsildə yox. Çünki təhsildə
olan kəsir, çatışmazlıq bizim gələcəyimizə xətalar
yaradacaqdır».
İnanıram ki, prezident Heydər Əliyevin həm bu, həm də
epiqrafa çıxarılmış fikirlərini aidiyyatı nazirlər öz əməli
fəaliyyətlərində nəzərə alacaqlar.
14. Biliyin qiymətləndirilməsi və imtahanlar
«Heç bilənlə bilməz bir olarmı?»
Qurani – Kərimdən
Qurani-Kərimdə deyilmiş bu qiymətli kəlamdan da
göründüyü kimi cəmiyyət üçün biləni bilməzdən ayırmaq Allah