ZəNGƏzur köÇ, deportasiYA, soyqirimi
Yüklə 2,28 Mb. Pdf görüntüsü
|
125 M.M.Nəvvab Əlipaşa bəy Xanmurad bəy oğlunun və dəstəsinin erməni quldurlarına qarşı apardıqları mübarizədən də geniş bəhs edib. Həmin əsərdən qeydləri ixtisarla yazımıza köçürürük. Müəllif yazır: "Piçənis müsəlman kəndindən və başqa müsəlman kəndlərindən 300 nəfərə qədər igidlər və qeyrətli cavanlar toplaşaraq Paşa bəy Murad bəy oğlunun sərkərdəliyi ilə atlanıb, Minkəndin üzərinə yeridilər. 160 evdən ibarət olan bu kəndin yarısı müsəlman idi. Paşa bəyin dəstəsi ermənilərin bir qismini öldürdülər və yaraladılar, bir qismi isə qaçıb, dağıldılar. Bundan sonra onlar 200 evdən ibarət olan Xoznavar kəndinə hücum etdilər. Bir-iki gün keçdikdən sonra həmin dəstə üç yüz erməni evi olan Əliqulu kəndinə hücum etdilər. Onlar həmin kəndin bir tərəfindən daxil olaraq onu yarıya qədər dağıtdıqdan sonra əldə etdikləri qənimətlərlə geri döndülər. Paşa bəyin dəstəs sonra atlanıb Cavanşir tərəfə hücum etdilər. Əvvəlcə 150 evdən ibarət olan Külədik kəndinə hücum edirlər. Ermənilər əllərində silah onların qarşısına çıxdılar. Bir neçə saat ərzində onlardan yüz nəfərini qətlə yetirdilər [254]. Bəzi müəlliflər Sultan bəyin Qurdhacı kəndi ilə əlaqəli olduğunu deyirlər. Qurdhacı kəndi XVIII yüzildə boş sahə olub. Qarabağ xanı Pənahəli xan Sarıcalı-Cavanşir bu sahəni Xorasan əyalətindən gəlmiş Hacısamlı camaatının Qasımuşağı tayfasına verib. Zəngəzurda ermənilərə qarşı mübarizədə Sultan bəy Sultanovun adı öndə gedir və onun rəhbərliyi ilə aparılmış silahlı mübarizə, döyüş öz nəticələrinə və tarixi əhəmiyyətinə Azərbaycan xalqının qəhrənlıq tarixində, xalqımıın hafizəsində silinməz iz qoyub. Qeyd edək ki, Sultan bəy Əlipaşa bəyin oğlu olub və 1871- ci ildə Zəngəzur qəzasının Hacısamlı nahiyəsinin Qasımuşağı obasında doğulub. Molla yanında oxuyub, mədrəsə təhsili alıb. Böyük mülkədar olub.Sultan bəyin milli qəhrəmana çevrilməsi 1905-ci il hadisələri, erməni olayları ilə bağlıdır. Müsəlmanlara, 126 türklərə potensial nifrət edən ermənilər çar məmurlarının dəstəyi ilə qanlı qırğınlara başlayırlar. 1918- ci il hadisələrində Andronik bir neçə minlik ordu ilə Zabux kəndini keçərək Laçın istiqamətində irəliləyir. Bu məsələdən əvvəlcədən xəbər tutan, bölgənin nüfuz sahiblərindən biri, Qarabağın general qubernatoru Xosrov bəy Sultanovun qardaşı Sultan bəy, öz partizan dəstəsi ilə Laçın-Zabux yolundakı bir dərədə pusqu quraraq Andronikin qoşununu mühasirəyə salır. Burada təqribən bir günlük qanlı döyüşlər olur. Bu döyüşlər zamanı general Andronik demək olar ki, bütün qüvvəsini itirərək bir neçə nəfərlə güclə qaçır. Dərə bu döyüşdən sonra xalq arasında "Qanlı dərə" adlandırıldı. Mənbələrdə Sultan bəy haqqında xeyli məlumatlar var, Onların bir çoxu həm də onun xarakterinə ayna tutur. Bir dəfə qubernatora Əlipaşa bəyin adından Sultan bəyin əleyhinə şikayət ərizəsi yazırlar. Quberniya idarəsindən məmurlar gəlirlər. Yoxlama aparılır. Faktlar tutuşdurulur, sənədlər üzləşdirilir. Yazılanlardan heç biri sübuta yetmir. Axırda Sultan bəyin fikrini soruşlar. Ancaq nə qədər qəribə olsa da Sultan bəy yazılanların hamısını təsdiqləyir. Yoxlayanlar çaşbaş qalırlar: - Bəy, onda gərək sən tutulasan, bu necə etirafdı belə?! Sultan bəy yarıciddi-yarızarafat deyir:- Siz də bilirsiniz, mən də bilirəm ki, bunları mənim atam yazmayıb. Hansı namərdsə onun adından yazıb. Bununla belə, orda atamın adı var, onun diliylə deyilən sözləri mən yalan kimi qələmə verə bilmərəm. Bir də yoxlayın, bəlkə düzdü elə bu yazılanlar? Gələni-gedəni çox olarmış Sultan bəyin. Xahişə gələn, şikayətini bildirən, kömək istəyən və s. Tapşırarmış ki, onu soruşan olanda, evdə olmasa da, heç vaxt deməsinlər ki, Sultan bəy evdə yoxdur. Desinlər ki, buralardadır, gələcək indi. Bu minvalla gələnləri yerbəyer eləsinlər, onlara çay-çörək versinlər. Əgər evdə yoxsa, yoxluğunu bundan sonra bildirsinlər. "Bura dağ yeridir, uzaq yoldan gələn olar, bilməzsiniz, ac qayıdar. Sonra mənəm, sizsiniz". 127 Sultan bəy 1955-ci ildə Qars ətrafında, Köçkoy kəndində vəfat edib [254]. Bakı bolşevikləri, başda S.Şaumyan olmaqla, daşnaklarla ittifaqda 1918-ci ilin yazında dinc türk-müsəlman əhalisinə qarşı kütləvi soyqırımı törətdilər. Nəticədə, bolşeviklər Bakıda hakimiyyəti müvəqqəti olaraq ələ keçirə bildilər (1918-ci il iyulun 31-dək). Türk-müsəlman soyqırımları Azərbaycan milli hərəkatını sarsıtmadı. Cənubi Qafqazın türk-müsəlman əhalisini fiziki cəhətdən məhv olmaq təhlükəsindən xilas etmək üçün müstəqil Azərbaycan dövlətinin yaradılması zərurəti meydana çıxdı. 1918-ci il mayın 28-də Tiflisdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti elan edildi [102]. AXC rəhbərliyi bu qətliamlara son qoymaq üçün müəyyən tədbirlərə əl atsa da, bunlar təsirsiz qalmış, qanlı qırğınların qarşısını ala bilməmişdi. Məsələn, 1919-cu il 23 noyabrda Tiflisdə Azərbaycan və Ermənistan hökumətləri arasında bağlanmış sazişə uyğun olaraq, Azərbaycan öz qoşunlarını Zəngəzurdan geri çəksə də, erməni tərəfi nəinki bunu etməmiş, əksinə, bölgəyə yeni hissələr göndərmişdi. Nəticədə həmin vaxtdan keçən müddət ərzində qəzanın daha 40 kəndi talan edilmiş, sakinləri öldürülmüşdü. Gös- tərilən faktlar Azərbaycan XİN-in 7 yanvar 1919-cu il tarixli teleqramında müttəfiqlərin ali komissarı Haskelin diqqətinə də çatdırılmış və erməni qoşunlarının geri çağırılması, yerli erməni bandalarının tərksilah edilməsi üçün ondan bölgəyə Amerika zabitlərindən ibarət komissiya göndərilməsini tezləşdirmək tələb edilmişdi. Bu məkrli plan Zəngəzurda gedən məşhur bir döyüşlə pozuldu. Bu həm də o deməkdir ki, ermənilərin Zəngəzur və Qarabağda törətdikləri qanlı qırğınlar silsiləsi heç də həmişə təkcə azərbaycanlıların məğlubiyyətlərilə bitməmişdir. Bu torpaqların qeyrətli bəyləri, igidləri dəfələrlə toparlanaraq ermənilərin nizami ordu hissələrinə ağır itkilər, gözləmədikləri acı məğlubiyyətlər də yaşatmışdır. Daşnak generalları Andronik və Manukun dövrün ən yaxşı silahları ilə təmin olunmuş birləşmiş qüvvələrinin Zəngəzurun Yüklə 2,28 Mb. Dostları ilə paylaş:
|