X uzuridagi pedagog kadrlar

55-rasm. Xorij individual ta’limining asosiy turlari


173




Tramp rejasiga kura ukuv mashgulotlari katta auditoriyalarda tashkil etiladi. Ularda 100-150 nafar ukuvchi, talaba mavjud buladi. Mashgulot tajribali, malakali ukituvchilar, professor- lar tomonidan olib boriladi. Amaliy mashgulotlarda ukuvchi, talabalar kichik guruxlara ma’ruza materialini muxokama asosida urganib, baxs-munozara tashkil etadi. Inividual ish esa ukuv xonasi va laboratoriyalarda olib boriladi.
Mavzuni uzlashtirish uchun ajratilgan umumiy soat kuyidagicha taksimlanadi:

• 
  ma’ruza mashgulotlari uchun - 40 foiz;
  
• 
  kichik guruxlarda ishlash uchun - 20 foiz;
  
• 
  ukuv xonasi va laboratoriyalarda olib boriladigan mashgulotlar uchun - 40 foiz
  

“Tramp rejasi”ga kura tashkil etilgan mashgulotlarda ukuv fanlari asoslarini uzlashtira olmaydigan ukuvchi, talabalar bulmaydi.

3. 
   Dasturiy ta’limning mo^iyati va imkoniyatlari.
   

Shaxsga yunaltirilgan ta’lim turlari orasida dasturiy ta’lim xam muxim urin tutadi. Ushbu ta’lim turi pedagogika, psixologiya, kibernetika (xozirda axborot) texnologiyalarining jadal rivojlanishi natijasida shakllandi.


Dasturiy ta’lim - 1) ukitishning ukuvchi, talabalar extiyoji, kizikishi, bilimi, dunyokarashi, ular tomonidan ukuv material- larini uzlashtirishda duch kelish extimoli bulgan muammolar, ukuv fanining imkoniyatlarini inobatga olgan xolda tashkil etiladigan ta’lim; 2) pedagogik texnologiyalaridan biri


1954 yilda AKShda professor B.F.Skinner tomonidan asos- langan dasturiy ta’lim utgan vakt mobaynida yanada takomillash- di. Ushbu ta’lim asoslarini yaratishda P.Ya.Galperin, L.N.Landa,
N.F.Talыzina, I.I.Tixonov, V.I.Chepelev va boshkalarning


174




x,issalari katta. Dasturiy ta’lim asoslari buyuk faylasuflar - Sukrot, Platon, I.F.Gerbart, J.Dyui goyalariga tayanilgan.
Uzluksiz ta’lim jarayonida dasturiy ta’limdan foydalanishning uzga xos jix,ati ukitishning ukuvchilar extiyoji, kizikishi, bilimi, dunyokarashlari, ukuv fanining imkoniyatlari, ukuvchilar tomonidan ukuv materiallarini uzlashtirishda duch kelinayotgan muammolarni inobatga olgan x,olda tashkil etilishidir. Pedagoglar tomonidan mualliflik dasturlarining ishlab chikilishi katta ax,amiyatga ega. Zero, mualliflik dasturlari OTMning ukuv mashgulotlarining rang-barang bulishini ta’minlash borasidagi mavjud imkoniyatlarini inobatga olgan x,olda ishlab chikiladi.
Dasturiy ta’limni joriy etishga nisbatan ikkita talab kuyiladi. Ya’ni:

1. 
   ukituvchining nazoratidan voz kechib, ukuvchi, talaba tomonidan uz faoliyatini mustakil nazorat kilishga utish;
   
2. 
   pedagogik tizimni ukuvchi, talabalarning _>mustakil ta’lim olishiga kuchirish
   

Mox,iyatiga kura dasturiy ta’lim ta’lim dasturlar yoki mustakil ta’lim olish dasturlari deb nomlanuvchi texnologiyalar asosida yulga kuyiladi. Ushbu dasturlarning ishlash tamoyili bilim, kunikma va malakalarning x,ajmi va darajasini mustakil uzlashtirish uchun sharoit yaratibgina kolmay, shu bilan birga bu jarayonning uzi avtomatik ravishda ukuvchi, talaba faoliyatini nazorat kilib borishga asoslanadi.
Dasturiy ta’lim ta’lim maksadiga erishish, boskichlar izchilligini ta’minlash imkoniyatini yaratib kolmay, ukuv materiallarining puxta uzlashtirilishi uchun zarur sharoitni yaratishga yunaltiriladi. Ta’lim jarayonining xar bir boskichida ukuv materialining muayyan kismi uzlashtiriladi. Shuning uchun x,ar bir uzlashtirilgan kism yuzasidan nazorat savollari, mashklar va sinov topshiriklari ishlangan bulishi zarur. Shu jix,atiga kura dasturiy ta’lim ukituvchi va talaba mulokoti BKMning uzlashtirilishi jarayonini boshkaruvchi urgatuvchi dasturga asoslanadi.


175




Dasturlar asosida maxsus dasturlashtirilgan darsliklar, ukuv va metodik kullanmalar va urgatuvchi kurilma (kompyuter modeli, dasturi) yaratiladi.
Urgatuvchi dasturlarda kuyidagilar tizimlashtiriladi:
G L

1. 
   Ukuv materiali.
   
2. 
   Ukuvchi (talaba)ning faoliyati va uning uzlashtirish darajasi.
   
3. 
   Uzlashtirish jarayonini nazorat kilish shakllari
   

ch_ J
Ukuv materiallari u kadar katta bulmagan x,ajmda, muayyan kism yoki bulakning mantikiy tugallanganligi asosida ajratib olinadi. Xdr bir kism, bulak uzlashtirib olingandan keyin ukuvchi, talaba nazorat savollariga javob beradi. Savol-javob kompyuter dasturiga muvofik “ta’lim oluvchi va axborot- kommunikatsion texnologiya” munosabati asosida tashkil etiladi. Savol va javoblarning variantlari avvaldan tayyorlab kuyiladi. Agarda ukuvchi, talaba savolga tugri javob bersa, navbatdagi savolga utish imkoniyati beriladi. Notugri javob esa talabga ukuv materialini yana bir bor uzlashtirishi, sungra savolga javob berishi zarurligini uktiradi.
Kompyuter dasturlari ukuv materialini muvaffakiyatli uzlashtirilishi, ta’lim jarayonini boshkarish imkoniyatini ta’minlay olishi zarur. Shu asosida ukituvchi ukuvchi, talabaning ukuv faoliyatidan xabardor bulib boradi.
Dasturiy ta’limda ukuv materiallari ukuvchi, talabalarga bulak-bulak x,olida uzatiladi. Bu esa ukituvchi tomonidan x,ar bir boskichdan keyin ukuvchi, talabaning ukuv faoliyatini tax,lil kilish va uning uzlashtirish kursatkichlariga tayangan x,olda navbatdagi, bir kadar murakkab ukuv materiali, nazorat savollari va sinov topshiriklarini uzatishga imkon yaratadi.

4. 
   Dasturiy ta’lim texnologiyalari. Ta’lim tizimida ukuv materialining xarakteridan kat’iy nazar ukuv jarayonini dasturlashtirishning kuyidagi texnologiyalaridan keng foydalaniladi:
   

1. 
   Bir tarmokli dasturlar (B.F.Skinner, 1954 yil). Bu
   

dastur oddiy sanaladi. Unga kura ukuvchi, talaba x,ar bir ukuv


176




materiali bilan muayyan izchillikda tanishtirilib boriladi. Ukuv materili barcha ukuvchi, talaba uchun bir xilda - bir xil x,ajm, mikdorga ega x,olda boskichma-boskich uzatiladi. Indiviuallik xususiyatlari ukuv materialini bulak va yaxlit x,olda ukuvchi, talabalar tomonidan turli tezlikda uzlashtirilishida kurinadi.

2. 
   Kup tarmokli dasturlar (N.A.Krauder, 1960 yil). Unga kura savollarga javob berishda ukuvchi, talabaning xatolarga yul kuyishiga imkon beralib, bu vaziyatda xatolarning mox,iyatini va sabablarini anglashni tushunishi, ularni tugrilashi, ukuv materialini uzlashtirishni mashk kilishi uchun sharoit yaratiladi. Kup tarmokli dastur bilan ishlashda ukuvchi, talaba ukuv maksadiga erishish yulini uzining ichki imkoniyatlarini x,isobga olgan x,olda uzi tanlaydi. Xdr bir boskichda ukuvchi, talaba savollarga tugri javob bersa, u x,olda yoki navbatdagi ukuv materialini uzlashtirishga kirishadi, yoki yon tomondagi tarmokka utib, unga joylashtirilgan dasturni urganishga kirishadi. Yon tarmokdagi dasturlar bir nechta bulib, ular xatolarni anglashga kumaklashish, kushimcha yunaltiruvchi ma’lumotlarni berish imkoniyatiga ega dasturlar sanaladi. Ukuvchi, talaba yon tarmokdagi dastur bilan tanishgach, yana asosiy tarmokka kaytib, ukuv materialini yana boskichma-boskich, kelgan nuktadan uzlashtirishga kirishadi.
   
3. 
   Moslashuvchan (korishik) dasturlar (G.Paskom, 1950 yil). Ular kup tarmokli dasturlarning yanada takomillashtirilgan shakli bulib, ukuvchi, talabalarning mavjud ichki imkoniyatlarini tula-tukis x,isobga olish imkoniyatini beradi. Bu turdagi dasturlar turli murakkablik darajasidagi tarmokdan tarkib topadi. Tarmok dasturlarining murakkabligi ukuvchi, talaba tomonidan yul kuyilgan xatolar yoki javoblarning xarakteriga boglik buladi. Odatda moslashuvchan dasturlar ukuv materialini uning murakkablik darajasi, savollar xarakteri va
   

b. jixdtlariga kura uzatishda usullarni uzlashtirish uchun sharoit yaratadi. Bu kabi dasturlar, ukuvchi, talabalarning turli variantlardagi javoblarini tax,lil etadigan sxemaga ega.
Dasturiy ta’lim kuyidagi tamoyillarga tayanadi (56-rasm):


177

56.