Xan sarayi azәrbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Qeyri-Hökumәt Tәşkilatlarına
ERMƏNİ VANDALLARININ YOX ETDİYİ XAN sARAYI
Yüklə 6,1 Mb. Pdf görüntüsü
|
ERMƏNİ VANDALLARININ YOX ETDİYİ XAN sARAYI 32
TARİX İNSTİTUTU yüksək qiymətləndirilir və “Asiya boyakarlığının ən yüksək nümunəsi” hesab edilir. 15 Memarlıq tarixi üzrə tanınmış Azərbaycan alimi L.S.Bretanitskinin verdiyi məlumata görə, Sərdar sarayının Güzgülü zalının şimal istiqamətindəki açıq interyerinin pərdələrinin məhv edilməsindən sonra, 1886-cı ildə həyata keçirilən təmiri zamanı zalın interyeri Şəki Xan sarayının Xan sarayının divarlarındakı rəsmlər. Rəssam Qriqori Qaqarin. (Bax: Живописная Россия. Том 9, СПб. М., 1883, с.200 а).
15 Kərimov Kərim, göstərilən məqaləsi. vit rajına (qapıya, pəncərəyə və sairəyə salınan rəngli şüşələrdən düzəldilmiş şəkil və ya naxışlar) bənzər şəbəkə üslubunda, lakin daha kobud formada qapı və pəncərələrlə əvəz edilmişdir. İrəvan Xan sarayının Güzgülü zalının Qriqori Qaqarin və Dübua de Monpere tərəfindən çəkilmiş rəsmləri ilə, sarayın XIX əsrin ikinci yarısında aparılan bərpa işlərindən sonra çəkilmiş fotoları arasında fərqlər aydın görünür. Qriqori Qaqarinin rəsmlərindəki portretlər və divar rəsmləri daha zəngin, daha nəfis və daha rənga - rəng təsir bağışlayır. 33
ERMƏNİ VANDALLARININ YOX ETDİYİ XAN sARAYI 34
TARİX İNSTİTUTU Xan sarayının qorunub saxlanılması məsələsi Rusiya İmperator Arxeoloji Komissiyasının (İAK) restavrasiyaya həsr olunmuş xüsusi iclaslarında iki dəfə müzakirə edilmişdir. 6 oktyabr 1910-cu ildə keçirilən birinci müza-
il tarixdə Qafqaz hərbi dairəsinin mühəndis idarəsinə Sər- dar sarayı barəsində sorğu göndərmişdir. Bununla bağlı İAK-a göndərilən cavabda, İmperator Moskva Arxeoloji Cəmiyyətindən xahiş edilmişdir ki, sarayın qorunması və bərpası üçün vəsait tapsın. Lakin bu məsələ həll edilməmişdir. Birinci müzakirənin protokolunda qeyd
16
Məsələ ilə bağlı iki məruzə dinlə nil midir. Birinci məruzə Qafqaz Hərbi Dairəsinin baş komandanının daxili işlər nazirinə göndərdiyi 18 aprel 1912-ci il tarixli müraciəti ilə bağlı verilən rəylə əlaqədar olmuşdur. Məsələ belə qoyul- muşdu ki, Sərdar sarayı ya təmir edilərək İmperator Ar xeo -
16 Известия Императорской Археологической Комиссии. Вы- пуск 39. С. Петербург, 1911, с. 29-32. keçənlər üçün təhlükəli oldu - ğu nəzərə alına - raq sökülmək şər tilə satılsın. Gündə li yin ikin - ci məsələsi kimi, İmperator Ar - xeo loji Komis- siyasının 6 ok- tyabr 1910-cu il tarixli icla sının 35
TARİX İNSTİTUTU ERMƏNİ VANDALLARININ YOX ETDİYİ XAN sARAYI “Baxımsız qalmış” İrəvan Xan sarayı xara- balıqlarının Zəngi çayı tərəfdən görünüşü. (Bax: Yervand Şahəziz. Hin Yerevan, 1931, s. 155). İrəvan Xan sarayının Güzgülü zalı. XX əsrin əvvəli. ERMƏNİ VANDALLARININ YOX ETDİYİ XAN sARAYI 36
TARİX İNSTİTUTU qərarına əsasən, Nikolay Marrın 1911-ci ilin iyul ayında Xan sarayına keçirdiyi baxışın nəticəsi haqqında yazdığı rəy müzakirə edilmişdir. Nikolay Marrın məruzəsində qeyd edilirdi ki, o, iki gün ərzində Sərdar sarayına baxış keçirmiş və bəzi şəxslərlə görüşərək onun üçün qaranlıq olan mə - sələlərə aydınlıq gətirmişdir. Akademik Nikolay Marr Sərdar sarayının dağıl- masında həm zəlzələnin, həm ötən illərin təsirinin oldu - ğunu qəbul etməklə yanaşı, həm də son iki onillikdə bu gözəl abidənin qo run masına cüzi də olsa diqqət yetiril - mədiyini, əks prosesin getdiyini, yəni sarayın tez bir za- man da dağıdılmasında marağın olduğunu, özü də insan əli ilə da ğı dıldığını qeyd etmişdir. Güzgülü zaldakı 7 portretin aqibətini təsvir edən akademik Nikolay Marr qeyd edir ki, onlar divardan vəh - şicə si nə qoparılıb çıxarılmış və kənarlarının kiçik par çaları qalmışdır. Nikolay Marr zalın tavanındakı, həmçi nin karni zin dəki güzgülərin daşla vurulub sındırıldığını, sın - dırılmış şüşə parçalarından döşəmədə ayaq qoymağa yer olmadığını yazır. Məruzəçi ürəkağrısı ilə qeyd edir: “Zalın hər iki tərəfindəki yan otaqlar ayaqyoluna çevrilmişdir. Halbuki, həmin otaqlardan birində vaxtilə imperator I Nikolay gecələmiş və öz dəst-xətti ilə adını divara yazmışdır”. Xan sarayının yerləşdiyi ərazidə inşa edilən şərab za- vo dunu 1898-ci ildə Nerses Tahiryandan rus şərab isteh sal - çısı Nikolay Şustov satın almış və Xan sarayının tikililərinin sökülməsi hesabına zavodun ərazisini daha da genişlən - dirmişdi. Bununla bağlı Nikolay Marr öz məruzəsində
37
TARİX İNSTİTUTU ERMƏNİ VANDALLARININ YOX ETDİYİ XAN sARAYI Xan sarayının Güzgülü zalının yan otaqlarından biri. Foto. cəsinə sındırıldığını qeyd edir. Akademik Niko- lay Marr Sərdar sarayının nümunəsində bütün Cənubi Qafqazda müsəlman tarixi abidələrinin qorunmasına laqeyd münasibət bəslənildiyini yazır. Daha sonra Nikolay Marr Sərdar bağındakı Yay köşkünün vəziyyətini ürəkağrısı ilə təsvir edir. O, Yay köşkündən ancaq bir xatirə qaldığını yazır. Məruzəçi İrəvan şəhər rəhbərliyinin 1892-ci ildə Yay köşkünü partlatmaq qərarına gəldiyini və bu işin barbarcasına həyata keçirilməsini podratçılara həvalə etdiyini qeyd etmişdir. İmperator Arxeoloji Komissiyasının iclasının sonunda akademik Niko- lay Marr qəti şəkildə bəyan etmişdir ki, saray həd- ERMƏNİ VANDALLARININ YOX ETDİYİ XAN sARAYI 38
TARİX İNSTİTUTU İrəvan Xan sarayının xarabalıqları. 1911-ci il. (Bax: Известия Императорской Археологической Комиссии. Выпуск 46. С.Петербург, 1912, c.76-77). 39 AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI TARİX İNSTİTUTU ERMƏNİ VANDALLARININ YOX ETDİYİ XAN sARAYI dindən artıq baxımsız vəziy yətdədir, lakin onun tez liklə dağılmaq təhlükəsi yoxdur. Akademik Marr ürəkağrısı ilə yazırdı: “Görünür, biz yerli qədim abidələrin sistematik dağıdılması ilə üzləşmişik. Təbiidir ki, bu dağıdıcı fəaliyyət son nəticədə qədim abidələrin izlərini itirməyə yö - nəlib”. Akademik N.Marrın “izləri itirilən qədim adidələr” sözləri, təbii ki, İrəvan quber niyası ərazisində azərbaycan- lılara məxsus olan və erməni vandalları tərəfin dən vəhşicə - si nə dağıdılan tarixi abi dələrə aid idi. Təbii ki, heç bir xalq
ERMƏNİ VANDALLARININ YOX ETDİYİ XAN sARAYI 40
TARİX İNSTİTUTU öz maddi-mədəniy yət abidələrini barbarcasına dağıt maz, onların yer üzündən si lin məsinə çalışmaz. 17 Sənətşünas alim Nikolay Miklaşevskayanın yazdığına görə, Sərdar sarayı 1914-cü ildə tamamilə dağıdılmışdır və Mirzə Qədim İrəvaninin XIX əsrin ikinci yarısında sarayın divarlarında 2x1 m ölçüdə çəkdiyi portretlər divardan qopardı laraq Tiflisdəki Hərbi Tarix Muzeyinə təhvil veril - mişdir. Həmin portretlər Gürcüstanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Gürcüstan SSR Dövlət Muzeyinə, son- radan isə Gürcüstan İncəsənət Muzeyinə verilmişdir. 18 Məşhur rus fotoqrafı Dmitri Yermakovun XIX əsrin 80- ci illərində çəkdiyi İrəvan Xan sarayının bütün detallarını
17 Известия Императорской Археологической Комиссии. Вы- пуск 46. С. Петербург, 1912, с. 75-81. 18 Искусство Азербайджана. Том VII, Баку, 1959, c.51. İrəvan qalasının və Xan sarayı xarabalıqlarının görünüşü. 1915-ci il. Foto. 41 AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI TARİX İNSTİTUTU ERMƏNİ VANDALLARININ YOX ETDİYİ XAN sARAYI əhatə edən fotoşəkilləri hazırda Gürcüstan Dövlət Muze - yində fotoqrafa aid kolleksiyada saxlanılır. 1918-1920-ci illərdə İrəvan quberniyası ərazisində - keç miş İrəvan xanlığının ərazisində erməni-daşnak höku - məti qurulmuş və yerli azərbaycanlılara qarşı soyqırım hə - yata keçirilmişdir. İrəvan şəhərində azərbaycanlılara məx sus olan bir çox tarixi-memarlıq abidələri də məhz həmin dövrdə yer üzündən silinmişdir. İrəvanda Xan sarayının üslubunda inşa edilmiş tarixi- memarlıq abidələrindən biri də Pənah xan Makinskinin evi idi. İrəvan şəhər Dumasının deputatı, kollec müşaviri Süley- man xanın oğlu Pənah xana məxsus yaşayış kompleksi onun adını daşıyan meydanda (keçmiş Ter-Qukasov küçəsində, in- diki Nalbandyan küçəsi, 19) yerləşirdi. Kompleksə xanın iki - mər təbəli evi, mətbəx, anbar, ayrıca həyətlərdə nökərlər üçün birmərtəbəli ev və tövlələr daxil idi. Pənah xanın evi İrəvanda dövlət tərəfindən qorunan memarlıq abidələri siyahısına salınsa da, XX əsrin 60-cı illərində onun da aqibəti azərbay- canlılara məxsus digər tarixi-memarlıq abidələri kimi olmuş, dağıdılaraq yer üzündən silinmişdir. 19 İrəvan Xan sarayına bənzər komplekslər – Bakıda Şir- van şah lar sarayı, Şəkidə Xan sarayı kompleksləri bu gün də yaşa yır, keçmişdən bu günə soraq verirlər. İrəvanda isə Azərbaycan xalqının tarixi keç mişin dən soraq verən bircə dənə də olsun tarixi abidə qalmamışdır. İrəvan rəsmiləri bu gün xaricdən gələn qonaqlara və tədqiqatçılara “qədim erməni torpağında” və onun “qədim
19
htt://www.iatp.am/old_yerevan. paytaxtında” yaşı 200 ildən yuxarı bircə dənə də olsun ta ri - xi abidə göstərə bilmirlər. Əsrlər boyunca yaranmış və azərbaycanlılara məxsus olan tarixi-memarlıq abidələrinin izini silən ermə nilər, indi biznes şəbəkəsi qurmaq məqsədilə “İrəvan qalası” layihəsi hazırlamışlar. Şəhər ətrafında - keçmişdə Təzəkənd adlanan, indi isə ermənilərin Noraqyuğ adlandırdıqları massivdə 184 hektar ərazidə inşa edilməsi nəzərdə tutulan layihənin ilkin smeta dəyəri 6-7 milyard ABŞ dolları civarındadır. Həmin la - yi hədə ticarət obyektləri, karvansaralar, Şərq hamamları ilə yanaşı, kiçik bir “Sərdar sara yı” inşa edilməsi də nəzərdə tu- tulur. Həmin layihə başa gəlsə belə, onun tarixi-memarlıq baxımından heç bir dəyəri olmayacaqdır. Çünki Şərq memar- lığının nadir incisi hesab edilən İrəvan xanlarının saray kom- ERMƏNİ VANDALLARININ YOX ETDİYİ XAN sARAYI 42
TARİX İNSTİTUTU Müasir erməni vandalları tərəfindən yer üzündən silinmiş tarıxi abidə: Pənah xan Makinskinin evi. (Bax: Акопян Т.Х. Очерки истории Еревана. Ереван, 1977, с. 124). pleksi erməni vandallarının dağıdıcı fəaliyyətləri nəticəsində yüz ildir ki, tarixin yaddaşına köçüb. İrəvan Xan sarayı (Sərdar sarayı) erməni vandalları tərəfindən yer üzündən silinsə də, günümüzədək gəlib çatan ilk mənbələrin məlumatları, arxiv sənədləri, rəsm əsərləri, fotolar qədirbilən insanlara İrəvan Xan sarayı kom- pleksinin tam mənzə rəsini yaratmaq imkanı verir.
43
TARİX İNSTİTUTU ERMƏNİ VANDALLARININ YOX ETDİYİ XAN sARAYI 1. Fətəli şahın Güzgülü zaldakı portreti. Gürcüstan İncəsənət Muzeyi. 2. Zöhrabın Güzgülü zaldakı portreti. Gürcüstan İncəsənət Muzeyi. 3. Hüseynqulu xanın Güzgülü zaldakı portreti. Gürcüstan İncəsənət Muzeyi. 4. Rüstəm Zalın Güzgülü zaldakı portreti. Gürcüstan İncəsənət Muzeyi. 5. Həsən xan Qacar. http://sardari-iravani.org/FamilyHistory/familyhistory1.htm 1 2 3 1. Fətəli şahın Güzgülü zaldakı portreti. Gürcüstan İncəsənət Muzeyi. 2. Zöhrabın Güzgülü zaldakı portreti. Gürcüstan İncəsənət Muzeyi. 3. Hüseynqulu xanın Güzgülü zaldakı portreti. Gürcüstan İncəsənət Muzeyi. 4. Rüstəm Zalın Güzgülü zaldakı portreti. Gürcüstan İncəsənət Muzeyi. 5. Həsən xan Qacar. http://sardari-iravani.org/FamilyHistory/familyhistory1.htm 4 5 Ermяни вandallarынын йох етдийи XAN SARAYI
Az ə rbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Qeyri-Hökum ə t T əş kilatlarına Dövl ə t D
ə st ə yi Ş urasının maliyy ə l əş dirdiyi “ İ r ə van xanlı ğ ının
tarixin ə dair 4 adda bro ş ürl
ə rin n
əş r olunması” kitabının çapı” layih ə si
ç ə rçiv ə sind
ə Az
ə rbaycan Tarixçil ə ri
İ ctimai Birliyi t ə r
find ə n n əş r edilmi
ş dir.
Az ə rbaycan Tarixçil ə ri İ ctimai Birliyi AZ1065, Bakı., B.Ba ğ ırova küç., 7, m.29. E-mail: mxanbabayeva@mail.ru. Mob. (055) 353-02-33 Az ə rbaycan Milli Elml ə r Akademiyası Tarix İ nstitutunun m ə tb əə sind ə çap edilmi ş dir.
Bakı şə
Yüklə 6,1 Mb. Dostları ilə paylaş:
|