ERMƏNİ VANDALLARININ YOX ETDİYİ XAN sARAYI
22
AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI
TARİX İNSTİTUTU
İrəvan konyak zavodunun ərazisinin bir hissəsi Xan sarayı
kompleksinin ərazisinə düşür.
1880-ci ilin oktyabrında məşhur Rusiya arxeoloqu
qrafinya Praskofya Aleksandrovna Uvarova İrəvan
qalasında olmuş, uçulub dağılan Xan sarayının vəziyyətini
təsvir etmişdir. Erməni tədqiqatçısı Yervand Şahəziz 1931-ci
ildə İrəvanda çap edilən “Qədim İrəvan” kitabında
P.Uvarovanın Qafqaz ekspedisiyasının nəticələri haqqında
dərc etdirdiyi “Qafqaz. Yol qeydləri” (Moskva, 1887)
kitabının birinci cildindən aşağıdakı sitatı gətirir: “Qala di-
varlarının və qüllələrinin içərisində Zəngi çayının altın-
dan yeraltı keçidi, fontanlı həyətləri, hamamları, hərəm -
xanası və iki məscidi olan Sərdar imarəti
*
yerləşir. Bütün-
Ermənilər tərəfindən dagıdılmış Xan sarayının ərazisində
inşa edilmiş “tikililər”.
* Yəni Xan sarayı kompleksi.
23
AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI
TARİX İNSTİTUTU
ERMƏNİ VANDALLARININ YOX ETDİYİ XAN sARAYI
lüklə sırf Şərq üslubunda naxışlarla, güzgülərlə və rəsm-
lərlə bəzədilmiş, sanki bəzəkli çay qutusuna bənzər Sər-
dar imarətindən yalnız qəbul zalı salamat qalıb. Zalın
ortasında mərmər fontan vardır və onun pəncərəsi rən-
garəng ağac şəbəkələrlə bəzədilmişdir. Oradan Zəngi
çayına, Ararat (Ağrı - N.M.)
və Ələyəz dağlarına çox gözəl
mənzərə açılır. Zal şimal tərəfdən açıq imiş və pərdələrlə
örtülürmüş. Hansı ki, pərdənin izləri, halqaları və asılqan-
larının yeri həm tavanda, həm də bünövrədə görünür.
Zalın hər iki tərəfində kiçik otaqlar vardır və zirzəmisində
buzxana yerləşir. Sarayla Zəngi çayını birləşdirən yeraltı
keçiddən yalnız onun qapısı və daş pilləkənləri qalmışdır.
Halbuki, bir qədər əvvəl həmin keçiddən çayın altı ilə
qarşı tərəfə keçmək olardı”
10
.
Məşhur Britaniya səyyahı, coğrafiyaşünası və ictimai
xadimi Henri Linç
*
1893-cü ilin avqustundan 1894-cü ilin
mart ayınadək və 1898-ci ilin avqustunda Şərqi Anadoluda
və Cənubi Qafqazda səfərdə olmuşdur. O, səfərlərinin
nəticəsi olaraq ikicildlik “Armenia. Səyahətlər və tədqiqat-
lar” əsərini yazmışdır. Müəllif 1901-ci ildə Londonda çap
edilən əsərinin I cildində indiki Ermənistan ərazisində
gördüklərini ətraflı təsvir etmişdir.
10
Յերվանդ Շահազիզ: Հին Յերևանը: Յերևան, 1931, էջ 170; (Yervand
Şahəziz. Qədim İrəvan. İrəvan, 1931, s.170).
* Linçin nənəsi Bağdadda yaşayan bir erməninin qızı olmuşdur. İngilis
qoşunlarının zabiti olan babası Bağdadda olarkən onunla tanış olmuş və son-
radan evlənmişlər.
Linçin təsvir etdiyi Xan sarayının divarlarındakı rəsm-
lər və pəncərə şəbəkələri sarayın XIX əsrin ikinci yarısında
aparılan restavrasiyadan sonrakı dövrünə təsadüf edir.
Bunu nəzərdə tutan Linç yazır ki, kətan üzərində çəkilmiş
rəsmlər orijinal deyil. H.Linç Xan sarayının Güzgülü salo-
nunu belə təsvir edir: «Şəbəkəli tağların saysız-hesabsız
güzgüləri ətrafa büllur kimi şölə saçır. Salonun tavanı baş-
dan-başa bəzəyə qərq olmuşdur. Tavanın aşağısı bolluca
nəbati naxışlarla bəzənib ki, bunlar da, əsasən, süsən və
qızıl güllərdən ibarətdir».
ERMƏNİ VANDALLARININ YOX ETDİYİ XAN sARAYI
24
AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI
TARİX İNSTİTUTU
Xan sarayının qəbul otağı.
(Bax: Linch, H. F. B. Armenia. Travels and Studies.
London, 1901, p.216a).
25
AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI
TARİX İNSTİTUTU
ERMƏNİ VANDALLARININ YOX ETDİYİ XAN sARAYI
H.Linç Güzgülü zalın divarlarında kətan üzərində
işlənmiş 8 tablo gördüyünü və onlardan ikisinin – İrəvan
xanı Hüseynqulu xanın və onun solunda farsların qəhrə-
manı Fəraməzin tablolarının öz kitabına daxil etdiyi şəkildə
əks olunduğunu yazır. Müəllif divarlardakı digər portret -
lərdə Fətəli şahın, onun oğlu Abbas Mirzənin, İrəvan xanı
Hüseynqulu xanın qardaşı Həsən xanın, qəhrəman döyüşçü
personajları olan Zöhrabın və Rüstəm Zalın, habelə cən-
gavər bir qadının (amazonkanın) obrazlarını əks etdirən
portretlərinin təsvir olunduğunu yazır.
11
Həmin dövrdə təsviri incəsənətin ən geniş yayılmış və
inkişaf etmiş sahəsi memarlıq abidələrində öz əksini tapan
divarüstü boyakarlıq olmuşdur. Avropa səyyahlarını və rəs-
samlarını valeh edən, tərif dolu təəssüratlarını yazmağa
vadar edən də Xan sarayının memarlığından daha çox,
onun zəngin bədii tərtibatı, divarlarını bəzəyən portret və
süjetli kompozisiyalardan ibarət monumental boyakarlıq
əsərləri olmuşdur.
İrəvan Xan sarayının daxili tərtibatı haqqında şahid -
lərin təsvirləri, rus rəssamı akademik Vladimir Moşkovun,
etnoqraf və rəssam knyaz Qriqori Qaqarinin, fransız səyyahı
və rəssamı Dübua de Monperenin çəkdikləri rəsm əsərləri,
fotoqraf Dmitri Yermakovun, ingilis səyyahı Henri Linçin
çəkdikləri fotolar sarayın bədii tərtibatı, divar rəsmlərinin
məzmunu, forma və üslubu, professional sənətkarlıq və es-
tetik xüsusiyyətləri haqqında fikir söyləməyə imkan verir.
11
Lynch H.F.B. Armenia. Travels and Studies. Vol I, p.216-217.
