Xayitov sh. N., Artikova d. M., Musayeva j. K

5.3.-Jadval
Sanoat tarmoqlarida ilmiy-texnik ishlanmalarni amalga oshiruvchi
tashkilotlar umumiy tasnifi
Korxona nomi
Vazifasi
Bajariluvchi ishlar turi
Asosiy ish
turlari
Hal
etiluvchi
masalalar
ko`lami
Ilmiy-tadqiqot
tashkilotlari (ITT)
Maxsus nazariy va
eksperimental
izlanishlar
negizida printsipial
yangi
konst-
ruktsiyadagi
mashinalar
yaratish
Nazariy 
(izlanish)
eksperimental 
loyiha-
konstruktorlik mashinalar
va 
dastgohlar 
alohida
elementlari 
va 
baza
konstruktsiyalarini
tayyorlash 
va 
sinash
bo`yicha tajribalar
Nazariy-
eksperi-
mental.
Eksperi-
mental 
va
loyiha-
konstruk-
torlik
Xalq 
xo`-
jaligi, tarmoq,
quyitarmoq
Ilmiy-tadqiqot
institutlari (ITI)
Loyiha-
konstruktorlik
instituti (LKI)
Ilmiy-ishlab
chiqarish
birlashmalari
(IIB)
Printsipial 
yangi
turdagi 
mahsulot
ishlanmasi 
va
ularning 
tajriba
o`zlashtirilishi
Izlash 
ishlari. 
Nazariy-
eksperimental, 
loyiha-
konstruktorlik 
va
texnologik, 
tajriba 
va
tajriba ishlab chiqarish.
Sinashga 
etkazuvchi.
Ishlangan 
loyihalarni
korxona 
sharoitlariga
bog`lash bo`yicha ishlab
chiqarish, texnologik.
Tadqiqot va
loyiha-
konstruk-
torlik
Quyitar-
moq,
korxonalar
guruhi

---

120
Mustaqil
konstruktorlik
byurosi (MKB)
Nazariy
va
eksperimental
izlanishlar
negizida
konstruktsiyalar
ishlanmasi. Ushbu
tarmoq korxonalari
chiqaruvchi
konstruktsiyalarni
moder-
nizatsiyalash
Nazariy 
eksperimental.
Loyiha-konstruktorlik,
yangi 
konstruktsiyalar
namunalarini tayyorlash va
ishlash bo`yicha tajriba
ishlab chiqarish. Yangi
mahsulotlarni 
seriyali
ishlab 
chiqarish 
uchun
tajriba yetkazuvchi
Loyiha
–
konstruk-
torlik
Tarmoq,
tarmoqosti,
korxonalar
guruhi
Konstruktorlik
byurosi va sanoat
korxonalari
bo`limlari.
Korxonalar
qoshidagi
konstruktorlik
byurolari (KB)
Mavjud nazariy va
eksperimental
izlanishlar
negizida 
o`z
korxona 
ixtisosi
bo`yicha 
yangi
konstruktsiyalar
ishlash va yaratish.
Ushbu 
korxona
chiqaruvchi
mahsulotlar
modernizatsiyasi
Nazariy 
eksperimental.
Loyiha-konstruktorlik.
Tajriba ishlab chiqarish va
namunalarni 
tayyorlash.
Yangi 
mahsulotlarni
seriyali ishlab chiqarishga
topshirish uchun tajriba
yetkazuvchi. 
Korxona
sharoitlariga 
loyihalarni
moslashtirish. 
Sanoat
partiyalarini sinash.
Loyiha-
konstruk-
torlik 
va
tajriba-
ishlab
chiqarish.
Korxonalar
guruhi,
korxona
Korxonalar
seriyali
–
konstruktorlik
bo`limlari
Korxona
sharoitlarini
hisobga 
olgan
holda ITN, KB
tomonidan 
ish-
langan loyihalarni
ishlab chiqarishga
joriy etish. Tugun
va detallar qisman
modernizatsiyasi
Eksperimental
konstruktorlik.
Modernizatsiyalangan
tugun 
va 
detallarni
tayyorlash 
va 
ishlash.
Seriyali 
variantli
konstruktsiyalarni 
ishlab
chiqish. Sinash
Konstruktorl
ik va ishlab
chiqarish
texnologik
Korxona
5.4. Innovastion rivojlanishning tashkiliy shakllari
Tashkiliy shakllar markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan tuzilmalarning
sinerchizma (hamkorligi) asosida xo’jalik yuritishning yangi tamoyillari bilan
yaqindan bog’langanlar. Innovastion rivojlanishning o’ziga xosligi shundan iboratki,
u ikkita qarama-qarshi tendenstiyalarni hisobga olishning zarurligicha asoslanadi.
Bir tomondan, innovastion jarayon – bu g’oyani vujudga kelishidan to ishlab
chiqarishga tadbiq etilishi, rivojlanish va yoyilishigacha bo’lgan yagona oqimdir.
Innovastion tizimning fundamental g’oyadan to bozor muvaffaqiyatigacha bo’lgan
barcha bosqichlari o’zaro yaqindan bog’langanlar va o’zaro asoslanganlar. Shuning

---

121
uchun innovastion rivojlanishning samaradorligini ta’minlash uchun bosqichlarning
vorisligi va jarayonlarning vaqtdagi uzluksizligini ta’minlovchi tizimli tarkibiy o’zaro
hamkorliklar birinchi darajali ahamiyatga egalar. Bu xususiyat rivojlanmagan bozor
infratuzilmasi va bozor mexanizmlarini takomillashmaganida yaqqol namoyon
bo’ladi.
Boshqa tomondan, ilmiy bilim, kashfiyot, sanoat ixtirosi o’zining mohiyati
bo’yicha diskretli (alohida qismlardan tashkil topuvchi va stoxastik (ehtimolli,
tasodifiy)dir. Ilmiy bilimni vujudga kelishi, uni materiallashtirish va tijoratlashishi
o’rtasida korrellyastiya (o’zaro aloqa) yo’qligi ko’p sonli tadqiqotlar bilan
belgilangan. Shuning uchun bundan nuqtai nazardan korxona innovastion tadbirkorlik
faoliyatining ITTKI bosqichidan to marketing va sotishlargacha bo’lgan to’liq
majmuasini amalga oshirishi shart emas.
Bozor mexanizmlarini takomillashuvi sharoitida, ikkinchi tendenstiyaga
muvofiq firmalararo kooperastiyalar alohida rol o’ynay boshlaydilar. Innovastion
faollikni oshishi quyidagi ikkita muhim tendenstiyalar: o’zini o’zi rivojlantirishga
qodir innovastion tashkilotlarni vujudga kelishi va innovastion tuzilmalarni har xil
institutlarning tizim va firmalararo o’zaro hamkorliklarga kiritila olinishi bilan
yaqindan bog’langan.
Zamonaviy innovastion firma ham innovastion jarayonlarning ko’p variantliligi
va kichikroq determinastiyalanganligi (ya’ni asoslanganligi) oqibatida vujudga
keluvchi tashkiliy tuzilmalarning turli tumanligi bilan ta’riflanadi. Innovastion
firmani tashkiliy loyihalashtirish tashkiliy – boshqaruv tuzilmalari va ishlab chiqarish
apparatining yangiliklarni tadbiq qilish, o’zlashtirish va diffuziyasi o’rtasidagi o’zaro
aloqaga bog’liq
7
. Zamonaviy boshqaruv nazariyasida amalda muvofiq tashkiliy
tuzilmalar va innovastion biznesning shakllarini tanlashda qat’iy afzalliklar yo’q.
To’g’ri innovastion kichik va o’rta biznesning ko’rina boshlangan tor ixtisoslashishi
oddiygina ikki va uch darajali tashkiliy tuzilmalar bilan bog’langan.
8
7
Borut Likar, co-editors Peter Fatur, Urshka Mrgole ; translation Arslingue K.Jontar, TEFL, TBE. - 1st. ed. - El. knjiga. -
Ljubljana INNOVATION management [Elektronski vir] page 42
8
Акофф Р, Магидсон Д., Эддисон Г. «Идеализированное проектирование: Как предотвратить завтрашний
кризис сегодня. Создание будущего организации», 2007.

---

122
Xorijdagi kichik biznesda tadqiqot firmalari jami 5-10% ni tashkil qiladilar,
shuning bilan bir vaqtda yirik korxonalar orasidagi 70 % gacha kompaniyalar ilmiy
bo’linmalar, innovastion yo’naltirish va boshqalarga egalar. Kichik innovastion
biznes ko’proq darajada amaliy tadqiqotlar, konstruktorlik ishlamalari, har xil
yangiliklarni o’zlashtirish, ekspert, reklama, konsalting va vositachilik xizmatlarini
taqdim etishga qaratilgan. Kichik va o’rta korxonalar bozor tokchalarini tor
ixtisoslashgan mahsulotlar bilan to’ldirishga harakat qilgan holda, yangiliklarning
kichik seriyalarini ishlab chiqarishni mo’ljallaydilar. Bundan tashqari, masalan,
mashinasozlik va asbobsozlikda noyob va kichik seriyali uskunalar asboblar,
qurollarni ishlab chiqarish, qoidaga ko’ra, kichik va o’rta korxonalar ulushiga
tushadi.
Yirik biznes va ayniqsa juda yirik firmalar, etarlicha moliyaviy, moddiy va
odam resurslariga ega bo’lgan holda, ishlab chiqarish apparatining pastroq moyilligi
va
yangiliklarni
qiyinchilik
bilan
qabul
qiluvchi
ierarxik
aloqalarning
shavqatsizligidan qiynaladilar. Tashkil qilish mexanizmlarini takomillashtirish
mantiqiga ko’ra innovastiyalar muvofiqlashtirish va firmalararo kooperastiyaning
muammosi bo’lib qoladilar.
1990 yillarning oxiriga kelib G’arbda innovastion va ijodiy faollikni tashkil
qilishning
yangi
shakli-tashkiliy
loyihalashtirish
va
“modulli
ixtisoslashish”
tamoyillariga asoslangan aqliy o’zini o’zi boshqaruvchi assostiastiyani yaratish
bo’yicha katta harakatlar qilinmoqda. U mustaqil bo’linmalarning assostiastiyalangan
faoliyat doirasidagi yuqori innovastion faolligiga erishishga imkon beradi.
XXI asr innovastion tashkilotlardagi inqilobiy o’zgarishlar liniyali, vazifaviy,
marketingli va boshqa tuzilmalarni qamrab olishlari kerak, ular yagona axborot va
moliya tizimlari tomonidan xizmat ko’rsatilgan tovarlar va xizmatlarni mustaqil
ishlab chiqaruvchi, mustaqil ichki korxonalar bo’lishlari kerak. “Aqliy o’zini o’zi
boshqaruvchi assostiastiyalar” doirasida bu ichki korxonalar yoki assostiastiya
ichidagi tashkiliy bozorlar deb ataluvchilarning ishtirokchilari bo’ladilar.

---

123
Oldin qat’iy ierarxik qurilmadan iborat bo’lgan tashkilot mustaqil jamoalar,
ochiq sostial tizimlarning majmuasi bo’ladi. Tashkilot ichidagi tabaqalashish
gomogenizastiyalashish (ya’ni bir turlicha aylanish) bilan almashadi, unda ijodiy
xarakter, o’zgarishlarga yuqori moslashuvchanlik, tashqi muhitga egiluvchan
innovastion javob qaytarish va kuchsiz signallar bo’yicha samarali boshqarish asosiy
afzalliklardan bo’ladi.
1980 yillardagi tashkilotlarning muhim vazifalarni o’zaro – aloqalar va o’zaro
bog’liqliklar tizimini tashkil qilish jarayoni bilan bog’langan “intertashkiliylar”
sifatida ta’riflab turib, menejentning hozirgi zamon nazariyachilari XXI asrning
boshidagi kompaniyalarga nisbatan “intertashkiliy o’zini o’zi tashkil qiluvchi tizim”
atamasini
qo’llaydilar.
Bunda
innovastion
rivojlanish 
sodir
bo’layotgan
o’zgarishlarning markaziy oqimi sifatida ko’rib chiqiladi.