Xələfli A. A

 
132 
qüvvəsinin  təyin  olunan  qiymətinin  riyazi  hesablanmış  normal  qiy-
mətindən fərqlənməsidir. Hər halda ölçülən qiymətlə normal qiyməti 
müqayisə 
etməzdən 
əvvəl  müşahidə  məntəqəsinin  dəniz 
səviyyəsindən  olan  hündürlüyünə  görə  düzəliş  verilməlidir,  çünki 
normal  qiymət  dəniz  səviyyəsinə  hesablanmışdır.  Bundan  başqa 
dəniz  səviyyəsi  ilə  müşahidə  məntəqəsi  arasında  yerləşən  hər  bir 
layın  cazibə  təsiri  və  Yer  səthinin  kələ-kötürlüyü  mütləq  nəzərə 
alınmalıdır.  
Sərbəstdüşmə  təcilinin  anomaliyasını   

g  aşağıdakı  formula 
ilə hesablayırlar: 
                                                

g=g
0
-

0
 
burada g
0 
= g +ölçülən müsbət düzəliş. 
Yüksəkliyə  görə  düzəliş  (sərbəst  havaya  görə  düzəliş)  Faya 
düzəlişi  adlanır  və   

g
1
=30861

10
-5
  N,  N  dəniz  səviyyəsindən 
müşahidə məntəqəsinə qədər olan hündürlükdür. 
Faya  düzəlişi  müsbət  işarə  ilə  götürülür,  çünki  sferoidin 
səthindən hər bir metr hündürlükdə sərbəstdüşmə təcili 0,3

10
-5
  ms
2
 
qədər azalır. 
Faya  düzəlişini  nəzərə  almaqla  hesablanılan  anomaliyaya  Faya  ano-
maliyası deyilir. 
   
 
                   

g= g
ölç
+

1
g
 
- 

0 
Bundan başqa ölçülən g-nin qiymətinə aralıqdakı layların düzəlişi də 
əlavə olunur. Belə ki, müşahidə məntəqəsi ilə sferoidin səthi arasında 
məsafə  müxtəlif  sıxlığa  malik  süxurlarla  doludur.  Bu  laylar  əlavə 
cazibə  sahəsi  yaradır,  ona  görə  də  ölçülən  ağırlıq  qüvvəsinə 
laylararası düzəliş vermək lazımdır. Bu düzəliş mənfi işarə ilə daxil 
olunur.  
                                   

2
g
 
=-0,0419

10
-5

 N 
Burada 

 sıxlıq, N isə arada yerləşən layın qalınlığıdır. Əgər süxurun 
orta sıxlığını götürsək  

2
g=0,1

10
-5
 ms
2
, Faya düzəlişi ilə laylar arası 
düzəlişin cəminə Buqe düzəlişi deyilir. Buqe düzəlişini nəzərə alaraq, 
hesablanan 
anomaliyaya 
Buqe 
anomaliyası 
deyilir.                         
 
 
 

g=g
.ölç
+

1
g+

2
g-

0 

---

 
133 
Əgər  tədqiqat  dağlıq  ərazilərdə,  yaxud  dəqiq  planalma  işləri 
aparmaq  üçündürsə,  onda  relyefə  (Yer  səthinin  quruluşuna)  görə 
duzəliş 

3g
  verilməlidir.  Hal-hazırda  relyefə  görə  düzəliş  əsasən 
hesablama maşınları ilə aparılır. 
Qravitasiya  anomaliyasını  hesablamaq  üçün  ümumi  formula 
aşağıdakı kimidir. 
                                      

g=g
.ölç
+

1
g+

2
g+

3
g-

0
 
 
§42. Ağırlıq qüvvəsinin potensialı və onun törəməsi 
Ağırlıq  qüvvəsinin  təsir  etdiyi  fəzaya  qravitasiya  sahəsi  deyilir. 
Fəzada  ağırlıq  qüvvəsinin  təsirinə  ağırlıq  qüvvəsinin  sahəsi  deyilir. 
Ağırlıq qüvvəsinin hər bir nöqtəsi potensialla təsvir olunur və W ilə 
işarə  olunur.  Potensialın  qiyməti  müşahidə  nöqtəsindən  Yerin 
mərkəzinə  qədər  olan  məsafədən  asılıdır.  Əgər  qəbul  etsək  ki,  Yer 
səthində məsafə Yerin radiusuna bərabərdir, onda potensial aşağıdakı 
kimi hesablanır:  
 
W
1
=GMR 
Burada  G    qravitasiya  potensialı,  M  Yerin  kütləsidir.  Əgər  götürsək 
ki,  müşahidə  məntəqəsi  Yerin  radiusunun  davamıdır,  onda  məsafə 
R+

R olaçaq, potensial isə həmin nöqtədə  W
2
=GMR +

R - dir.  
Beləliklə,  müşahidə  məntəqəsi  ilə  Yerin  mərkəzinə  qədər  olan 
məsafə  dəyişdikcə  potensialın  qiyməti  də  dəyişir.  Potensialın 
dəyişməsi və onun artımı aşağıdakı düstürla təyin edilir. 
        

W=W
2
-W
1
=
)
(
R
R
R
R
GM
R
GM
R
R
GM







 

R-in  çox  kiçik  qiymətlərində     

W
R
g
R
R
GR




2
,  buradan 
görünür ki, 
g=
dR
dW
-  dir. 
Beləliklə,  ağırlıq  qüvvəsinin  birinci  törəməsinin  potensial  sahəsi  bu 
və  ya digər istiqamətdə  potensialın sürətinin dəyişməsini təsvir edir 
və  sərbəstdüşmə  təcilinə  bərabərdir.  Potensialın  ən  böyük  sürətlə 
dəyişməsi şaquli istiqamətdə qeyd olunur. 

---

 
134 
                                     G
ə
=-
z
W
dz
dW

 
Bu kəmiyyəti qravimetr adlanan cihazla ölcürlər. Potensial sahənin x 
və  u  oxu  üzrə  birinci  törəmələri  koordinat  başlanğııcındakı  nöqtədə 
sıfırdır, qravimetrlə ölçülmür. 
                                  g
x
=g
y
=0 
Əgər sərbəstdüşmə təcilinin dəyişməsini koordinat oxları uzrə 
x,u,ə istiqamətində  yönəltmiş  olsaq,  onda  biz  sərbəstdüşmə  təcilinin 
birinci törəməsini, yaxud potensialın ikinci törəməsini alarıq. 
           
 W
xə
 W
yə
 W
əə
 W
yx 
 W

= W
yy
- W
xx
  
W
xə
  W
yə
  kəmiyyətləri  sərbəstdüşmə  təcilinin  x  və  u  oxları  üzrə 
sürətinin  dəyişməsini  göstərir  və  horizontal  qradient  adlanır.  W
əə
  
kəmiyyəti  sərbəstdüşmə  təcilinin  şaquli  istiqamətdə  sürətinin 
dəyişməsini göstərir və şaquli qradient adlanır. W
yx
    və  W

  geoidin 
səthinin  əyriliyinin  səviyyəsini  göstərir.  Sərbəst  düşən  cismin 
təcilinin  qradientinin  ölçü  vahidi  Etviş  götürülür  v  (E)  ilə  işarə 
olunur. 
                                                    E=1

10
-9 
s
-2 
1E  sərbəstdüşmə  təcilinin  1  km  məsafədə  dəyişməsinin  0,1

10
-5
ms
2
 
qədərdir, yəni (0,1 mQalkm). 
 
§43.  Süxur  və  filizlərin  sıxlığı,  bunların  əmələgəlmə  şəraiti  və 
yerləşdiyi Yerlə əlaqəsi. 
Süxurun sıxlığı dedikdə onun kutləsinin həcminə olan nisbəti 
başa düşüllməlidir  
Sıxlığın  ölçü  vahidi  olaraq  təcürbədə  kiloqram  bölünsün  kub  metr 
(kqm
3
), çox hallarda adət etdiyimiz kimi sıxlıq vahidi qram bölünsün 
kub. santimetr (q/sm
3
) götürülür. 
Süxurun  sıxlığı  süxurun  tərkibindaki  minerallardan,  nəmlik-
dən  və  orada  olan  məsamələrdən  asılıdır.  Püskürmə  və  metamorfik 
yəni  dəyişilmiş)  süxurlarda,  həm  də  bütün  filizlərdə  sıxlıq  süxurun 
tərkibində  olan  minerallardan  asılıdır,  çülnki  məsamələr  (boşluqlar) 
bu  süxurlarda  çox  azdır,  cəmi  1-2c  təşkil  edir  və  sıxlığın  qiymətinə 
təsiri  demək  olar  ki,  yoxdur.  Kristallk  süxurlarda  sıxlığa  onun  bəzi 

---