Xələfli A. A
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
129 Şəkil 41 . Qravitasiya anomaliyasına misal. Artıq kütlə; a-müsbət, b-mənfi 1-qum dənəcikli gilli süxur 2-əhəng daşları. malik külli qum daşlarından ibarətdir (şəkil 40a). Qalıq sıxlıq( 1 - ο ) >0, ona görə də qalıq kütlə» m 1 =V 1 ( 1 - ο )> 0 müsbət qiymətə malikdir və Yerin səthində bu cisim müsbət cazibə anomaliyası yaradaçaq. 2-ci misal. Tədqiqat aparılan ərazidə duz günbəzi var, mərkəzi isə daş duzdan ibarətdir. Duz killi qumdaşları süxurlarının içərisinə soxulubvə bunun sıxlığı 0 duzun sıxlığından böyükdur. Belə halda artıq sıxlıq (( 2 - 0 ) > 0 olaçaq artıq kutlə də m 2 =V 2 (( 1 - 0 )< 0 həmçinin mənfi olaçaq Yer səthində həmin günbəz üzərində mənfi (əks) cazibə anomaliyası yaranaçaq (şəkil 41b). Beləliklə, məlum oldu ki, qravi kəşfiyyat üsulunun əsası süxurların, filizlərin və qeyri-filiz kütlələrinin sıxlığının bir-birindən fərqli olması ilə əlaqədardır. §40. Sərbəstduqmə təcili və ölçü vahidləri Qravi kəşfiyyatda Yerin təbii ağırlıq qüvvəsindən istifadə olunur, buna da qravitasiya (çazibə) sahəsi deyilir. Yer səthində bu sahənin paylanmasını öyrənərək, geoloji hədəflərlə əlaqədar olan qravitasiya anomaliyalarını aşkar edirlər. Yer səthində Bütün kütlələr (cismlər) iki qüvvənin təsiri altında olur: cazibə qüvvəsi F və mərkəzdənqaçma qüvvəsi R. Bu qüvvə Yerin öz oxu ətrafında bir 130 sutka ərzində fırlanmasından irəli gəlir. Bu iki qüvvənin əvəzləyicisi olan qüvvəyə ağırlıq qüvvəsi deyilir və g hərfi ilə işarə olunur. Cazibə qüvvəsi Yerin mərkəzinə yönəlir. Mərkəzdənqaçma qüvvəsi Yerin fırlanma oxuna perqendikulyar istiqamətdə yönəlir (şəkil 42). Mərkəzdənqaçma qüvvəsi R qütblərdə sıfır, ekvatorda isə ən böyük qiymətə malikdir. Buna baxmayaraq mərkəzdənqaçma qüvvəsi çazibə qüvvəsindən 288 dəfə kiçikdir. Ona görə də ağırlıq qüvvəsini, əsasən, çazibə qüvvəsi ilə təyin edirlər. .Yerin çazibə qüvvəsi ekvatordan başlayaraq qütblərə qədər artmağa başlayır, cünki Yerin radiusu ekvatorda 21,4 km qütblərdəki radiusdan artıqdır. Beləliklə, ağırlıq qüvvəsi F qüvvəsinin toplanana əsasən ekvatordan başlayaraq Yerin qütblərinə qədər artır və demək olar ki, Yerin en dairələrindəki müşahidə məntəqələrindən asılı olaça Şəkil.42. Yerin ağırlıq qtvvəsi vektoru və onun toplananları. qdır. Qravitasiya sahəsini təsvir etmək üçün vahid kütləyə təsir edən qüvvəyə baxmaq əlverişlidir. Əgər çazibə qüvvəsi formulunda kütlələrdən birini vahid qəbul etsək, alınan kəmiyyət qravitasiya sahəsinin gərginliyinə uyğun gəlir, yaxud da ağırlıq qüvvəsinin gərginlyi adlanır, qıssaca olaraq buna ağırlıq qüvvəsi deyilir g=GM/R 2 131 burada M Yerin kütləsi, R Yerin radiusudur. Ağırlıq qüvvəsi qravitasiya sahəsinin gərginliyi kimi təsvir olunur, vahid kutləyə təsir edən qüvvədir, qiymətcə sərbəstdüşmə təcilinə bərabərdir. Beynəlxalq vahidlər sistemində sərbəstdüşmə təcilinin vahidi ms 2 təcrübədə isə Qaldan istifadə olunur 1Qal=10 -2 m s 2 . Çöldə qravimetrik işlərdə adətən daha kiçik ölçü vahidi milliqal (mQal): 1mQal = 10 -5 ms 2 istifadə olunur. Yer səthində sərbəstdüşmə təcilinin orta qiyməti 9,81ms 2 bərabərdir. § 41. Sərbəstdüşmə təcilinin normal qiyməti və onun yaratdığı anomaliya haqda məlumat. Biz bilirik ki, Yer ö z oxu ətrafı nda fı rlandı ğı na g ö rə q ü tblərdən ç ox az sı xı lma əmsalı na malik olan 1300 ellipsoid forması ndadı r. Bunun birbaşa Yerlə əlaqədar olduğunu nəzərə alaraq ellipsoid əvəzinə, sferoid terminindan istifadə olunması qəbul olunub. Yerin normal qravitasiya sahəsi elə nəzəri hesablanmış (fərz olunan) sahədir ki, Yer düzgün həndəsi formaya malik və sıxlığına görə bircinsli konsentrik layardan ibarət sferoiddir. Sferoidin səthi dəniz səviyəsi ilə eynidir. Sərbəstdüşmə təcilinin normal qiyməti 0 bir çox alimlər tərəfindən dəniz səviyyəsində hesablanaraq təyin edilib. Kassinisin verdiyi formula 1930-çu ildə Stokholm Konqresində beynəlxalq formula kimi qəbul olunub. 0 =9,78049(1+0,0052884Sin 2 -0,0000059 Sin 2 2 )-1410 -5 ms 2 Burada müşahidə məntəqəsinin en dairəsidr. Keçmiş Sovetlər ölkəsində sərbəstdüşmə təcilinin normal qiyməti aşağıdakı formula ilə hesablanırdı. 0 = 9,78030(1+ 0,005302 Sin 2 -0,000007 Sin 2 2 )-14 10 -5 ms 2 . Belə ki, sərbəstdüşmə təcilinin normal qiyməti Yerin en dairəsindən, yəni müşahidə məntəqəsinin yerləşdyi en dairəsindən ( bucaqı) asılıdır. Sərbəstdüşmə təcilinin anomaliyası dedikdə ağırlıq Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|