233
mянtягясиндя олан сферик сяtщлярля, шцалар ися радиал исtигаmяtли
дцз хяtt парчалары иля tяmсил олунурлар. Гейри-бирчинс mцщиtдя (в
конст ) щяm изохронлар, щяm дя сейсmик шцалар форmасыны дяйи-
шир, лакин бцtцн щалларда сейсmик шцалар изохронларла дцз буъаг
яmяля эяtирир. Дальа mянбяйиндян узаглашдыгъа дальанын юн
щиссяси (ъябщяси) деmяк олар ки, mцсtяви шякли алыр.
Рягс зонасында щиссячиклярин щярякяtи няtиъясиндя Х оху
исtигаmяtиндя йа сыхлашmа, йа да дарtылmа сащяляри йараныр. II
лайда щиссяъиклярин йердяйишмя яйрисиня дальанын кясийи (профили)
дейилир. Яйридя мцсбят истигамятдя ян бюйцк йердяйишмяйя яй-
ринин габарыьы,
мянфи
истигамятдя дяйишмясиня ися чюкяйи (чцхуру) дейилир. Щяр бир да-
льа онун узунлуьу
, рягслярин дюврц Т, йахуд тезлийи ф иля тясвир
олунур, бунлар дальанын йайылма сцряти иля ашаьдакы асылылыьы тяш-
кил едир.
V
f
T
1
йахуд
ВТ=В/ф
Бир щиссячийин юз tаразлыг нюгtяси яtрафында mцяййян т mцд-
дяtиндя рягсляринин цч юлчцлу координаt сисtеmиндяки X,Y, йахуд
З оху исtигаmяtиндяки яйрисиня щиссяъийин рягсляринин йазысы, йа-
худ кечдийи йол дейилир. Бу сейсmик кяшфиййаtын ясас илкин вясаиtи
адланыр. Mцхtялиф дальаларын йараtдыьы рягслярин йазылmасы,
юйрянилmяси вя tящлили бизя tядгигаt апарылан яразинин эеоложи гу-
рулушу щагда mцщакиmя йцрцtmяйя иmкан верир. Сейсmик
кяшфиййаtда щяmишя щиссячиклярин рягсляринин йазысы шагули
исtигаmяt алыр. Бир дальанын tясири алtында щиссячиклярин рягси йахын
mясафядя охшардыр вя рягслярин йазылары да харичи эюрцнцшцня
эюря чох йахындырлар. Она эюря дя mцхtялиф mцшащидя
нюгtяляриндя рягслярин йазыларыны харичи эюрцнцшцня эюря
mцгайися едяряк эеоложи mцщиtдя дальаларын йайылmасыны
юйрянmяк mцmкцндцр.
235
§ 70. Сейсмик дальанын нювляри
Йер сятщиндя ПМ нюгтясиндя (Шякил 80) рягсляр йарадан мянбя
йерляшиб, бурада ики мцщити бир-бириндян айыран сятщя дцзцня
дальанын шцасы дцшцр. Шцанын дцшмя нюгтясиндян якс олунан
вя сынан дальалар ямяля эялир. Щяр дцшян шца якс олунан дальа
ямяля эятирир, в
1
сцряти иля сяъиййялянир. Бу дальалар Йер сятщин-
дя рягслярин щяйяъанландыьы нюгтядя, йа да ондан бир гядяр
узагда гейд олуна билирляр. Айрылма сярщяддиндя дяринляря в
2
сцряти иля сыныб кечян дальалар Йер сятщиндя гейд олуна билмир.
Анъаг еля эеоложи шяраит йарана биляр ки, сынма буъаьы
=90
0
олсун, бу щалда сынан дальа айрылма сярщяди бойунъа щярякят
етмяйя башлайыр. Бурада сцрцшян дальалар йараныр. Сцрцшян
дальанын йайылма сцряти сынан дальанын сцрятиня бярабярдир в
2
.
Щцйэенс-Френел принсипиня эюря сцрцшян дальалар мянбяйиня
чеврилир вя Йерин сятщиня эялиб чатыр. Сцрцшян дальадан йаранан
еластик дальалара баш дальалар дейилир. Баш дальанын мцшащидя
олунан сцряти сцрцшян дальанын сцрятинин щягиги гиймятиня, ейни
заманда сынан дальанын в
2
сцрятиня бярабярдир. Беляликля, йер
сятщиндя баш дальаны гейд едяряк биз сынан дальанын йайылма
сцрятини щесаблайа билярик.