Xələfli A. A
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
219 Hər bir nöqtədə yaranan elektromaqnit sahəsi burada yaranan elektrik sahəsinin gərginliyi, E və maqnit sahəsinin gərginliyi H ilə təsvir olunur. Elektrik sahəsinin gərginliyini E ölçmək üçün sabit cərəyan üsulunda olduğu kimi yeryə çalınmış qəbuledici elektrodlara MN mikrovoltmetr birləşdirilir. MN elektrodları arasındakı məsafəyə aid olan potensiallar fərqi MN kəsiyinin mərkəzində sahənin gərginliyinə yaxın E qiymətini verir. Maqnit sahəsinin gərginliyinin H qiymətini induktiv üsulla qəbuledici çərçivə ilə ölcürlər. Kütlənin ölçüləri nə qədər böyuk olsa və onun elektrik keçiriçilyi yuksək olsa, maqnit sahəsinin gərginliyi H normal sahənin gərginliyinə nisbətən güclü olaçaq. İnduktiv üsulun köməyi ilə yaranan və ölçülən elektromaqnit sahəsi elektrik kəşfiyyatında mühüm üstünlüyə malikdir, bu nəinki üsulun istifadə sahəsini genişləndirir eyni zamanda burada yerə elektrodlar ça lmağa ehtiyac qalmır, həm də üsul qış mövsümündə iş aparan zaman böyük əhəmiyyət kəsb edir. §64. Maqnit tellurik üsul Günəşdən gələn güclü yüklü zərrəçiklər seli yerin ionosfer qatında olan atom və molekulları parçalayır və burulğanlı cərəyan yaradır, bunun təsiri ilə Yer qabığında və mantiyada təbii elektromaqnit sahəsi yaranır, buna maqnit tellurik sahə deyilir. Bu iki sahənin cəmindən ibarətdir: maqnit tərkib hissəsi və elektrik tərkib hissəsi E. Axırıncı tellurik sahə adlanır. Zamandan asılı olaraq tellurik sahənin dəyişməsinin xüsusiyyətlərini öyrənməklə məşğul olan üsul yarandı. Eyni zamanda maqnit və elektrik sahələrinin tərkib hissələrinin öyrənilməsi maqnitetellurik zondlama və maqnittellurik profilləmə üsullarının yaranmasına gətirib çıxardı. Maqnit tellurik sahə çox kiçik tezliyə malikdir, ona görə də Yerin çox dərin qatlarına keçə bilir, bu bir neçə on(10) yüz km dərinliyə qədər çata bilir, (TZ) tellurik zondlama məhz bu səbəbdən də ən dərin üsullardan biridir. 220 Yerdə tellurik cərəyanın olmasını aşkar etmək üçün ölçü cihazına qoşulmuş ikielektrodlu MN qurğusundan istifadə edirlər. Cihazın əqrəbinin kənara çıxması TÇ gərginlyinin qiymətinə uyğun gəlir. H və E vektorları verilmiş məntəqədə zamandan asılı olaraq nəinki qiymətini, eyni zamanda istiqamətini də dəyişir. Maqnittellurik sahənin qiymətinin dəyişməsinin zamandan asılılığı çox mürəkkəb xüsusiyyətə malikdir. Tellurik cərəyanın zamandan asılı olaraq dəyişməsinə tellurik cərəyanın variyasiyası deyilir. Variasiya dövrü, ya da qeyri dövrü növlərə bölünür. Dövrü variasiya nisbətən sabit dövrlərlə təsvir olunur və uzun, orta və kiçik dövrlü variasiyalara ayrılır. Uzun dövrlü variasiya bir neçə saat davam edən variasiyadır, özünəməxsus tək impulsa malikdir. Bunları Yerin dərin qatlarını tədqiq edəndə öyrənirlər. Ortadövrlü variasiya bir neçə saniyədən saniyənin onda biri qədər vaxtda baş verir. Qısa dövrlü və ya yüksək tezlikli variasiya onda bir saniyədən mində bir saniyə müddətində baş verən variaiyadır. Dəvamlılıq dərəcəsinə görə variasiya iki növə bölünür: dəvamlı (dəyişməz) və qeyri-sabit. Sabit variasiya bir neçə saat (5 saat) aramsız davam edir və dövrlərin amplitudasının dəyişməsi heç bir qanunauyğunluğa tabe deyil. Ən çox müşahidə olunan dayanıqlı variasiyadır, bunun dövrü 15-60 saniyədir, bu səhər və gündüz vaxtlarında (saatlarında) baş verir. Qeyri-stabil variasiya bir silsilə impulsdur, qısa fasilələrlə (40-60 saniyə) adətən axşam və gecə müşahidə olunur. Əməli cəhətdən daha çox əhəmiyyət kəsb edən orta dövrlü variasiyadır. Bu yerin üst qabığının elektrik xassələrindən asılıdır. Orta dövrlü variasiyanın amplitudu özülün (fundamentin) çox dərində olmayan hissəsində 3-10 mV/km hüdudunda dəyişir. Özülün süxurlarının üstünü örtən qalın keçirici laylar olan sahədə isə amplitudu 0.5-1 mV/km hüdudunda dəyişir. Əgər sahəsi böyuk olmayan ərazidə süxur horizontal yatırsa və onun müqaviməti eynidirsə, onda TÇ sahəsi bu ərazidə həmin anda eyni qiymətə və istiqamətə malikdir. Əgər ərazidə elektrik kəsilişi dəyişirsə, onda eyni vaxtda müxtəlif məntəqədə TÇ sahəsi müxtəlif 221 olacaq. Bu dəyişikliyə TÇ anomaliyası deyilir, cünki bu tədqiq olunan sahənin geoloji quruluşundan asılıdır. TÇ sahəsinin öyrənilməsi geoloji quruluşun əsas xususiyyətlərinin aşkar edilməsinə imkan verir. TÇ sahəsini ölçmək üçün maqnittellurik cihazdan istifadə olunur (MTL—71), bütün ləvazimatlar maşında yerləşdirilir. TÇ sahəsini ölçmək üçün qurğu iki qəbulediçi MN xəttindən ibarətdir, hər bir xətt PSMO markalı naqildən, makaradan və iki qütbləşməyən mis kuporoslu elektrodlrdan ibarətdir. Makaranın açılma şəraiti və qəbuledici elektrodların bir-birinə nisbətən yerləşməsinə görə (şəkil 76) qurğuları bir-birindən fərqləndirirlər: xaçva rı, Q şəkilli, T şəkilli və korbucaqlı qurğular (M 1 N 1 xətti ilə M 2 N 2 xətti arasındakı bucaq 70°). MTP və MTZ üsulları ilə tellurik variasiyadan H və E x və E y - dan başqa maqnit sahəsinin variasiyasını H x və H y təyin edirlər. MTP və MTZ üsulları zaman etibarı ilə bir-birinə uyğun gələn kvazisinusoidal impulslar dəstəsini ayırmağa əsaslanıb. Bu impulsların dövrləri 10-15%-dan çox fərqlənməməlidirlər, fazaları isə bir-birindən 1/15 dövrdən çox olmamalıdır. İmpulsun amplitudu 10 sm-dən az olmamalıdır. Hər dəstə impuls üçün orta dövr aşağıdakı formula ilə hesablanır. Şək. 76. Tellurik cərəyan üsulunun ölçmə qurğuları a-Q şəkilli, b-Xaç şəkilli. v-T şəkilli, q-Bucaq şəkilli. T=1/4(T. x +T u +T H x +T H u ) Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|