Xələfli A. A
§ 63.SÜNİ YARADILMIŞ QÜTBLƏŞMƏ ÜSULU
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
215 § 63.SÜNİ YARADILMIŞ QÜTBLƏŞMƏ ÜSULU Süni yaradılmış qütbləşmə üsulu yerdə yaranan ikinci elektrik sahəsini öyrənir. Bu hadisə yerə uzun müddət sabit cərəyan buraxmaqla müşahidə olunur. Bu halda maye və bərk fazaların sərhədində, nəmli süxurun məsamələrində, tərəfdən dielektriklərin yanında elektirik cərəyanını yaxşı keçirən mineral olduqda bunlar arasında elektrokimyəvi reaksiya baş verir ki, bunun hesabına ikinci elektirik sahəsi yaranır. Bu prosesə yüklənərək qütbləşmə adı verilmişdir. Kristalik quruluşa və elektron keçiriciliyinə malik olan yüklə- nərək qütbləşmiş mineralların xüsusiyyəti akkumlyator hadisəsinə oxşayır (Şəkil 74). Yüklənmənin vaxtı artdıqca qütbləşmənin intensivliyi artır. Bu çox hallarda məsamələrə dolmuş elektrolitin tərkibin, Şək.74. Süni yaradılmış potensialın qiymətinin U sp yüklənmə və boşalma zamanı t-dən asılılığı. onun zənginliyindən, məsamələrin quruluşundan asılıdır və qütbləş- mə üsulun hidrogeoloji və dağ-mühəndis geologiyasındakı məsələlərin həllində istifadə olunmasını göstərir. Qütbləşmə üçün 3- 5 dəqiqə kifayətdir ki U sp ozünün maksimum qiymətini alsın. Cərəyan kəsildikdə AB xəttində verilən elektrik sahəsi bir anlığa yox olur, qütbləşmə sahəsi isə müəyyən vaxt keçdikdən sonra sıfır olur. 216 Qütbləşmə sahəsinin azalması birinci saniyədə baş verir, ona görə də birinci sahə kəsilən kimi ölçməni aparmaq lazımdır. Qütbləşmə sahəsinin hesablanması aşağıdakı kimi aparılır: 1) qütbləşmə dövrü MN xəttində U sp , 2) AB xəttində cərəyan şiddəti İ AB , 3)MN xəttində cərəyan kəsildikdən sonra U qütb , gərginliyidir. Bu aldığımız qiymətlərlə f U sp /I, f = U qütb / U sp ∙100 % faizlə hesablanılır ki, burada f süxurun fərz olunan qütbləşməsi adlanır və faizlə ölçülür. Müxtəlif ərazilərdə qütbləşmə üsulun təcrübi istifadəsi göstərir ki, müxtəlif filizsiz süxurların qütbləşməsi 2-4%, filiz kütlələri üçün 6%-dən çox olur. Orta qradient üsulu ilə iş aparıldıqda, qrafiklər xəritəsi və profil boyu f və f qrafiki qurulur (Şəkil 75). Şək.75 . Orta qradient qurğusunda fərz olunan qütbləşmə f və fərz olunan xüsusi müqavimət f , qrafiki (a, b) və ŞEZ (v,q) 1-boş yumşaq çök- mələr; 2-özündə yerləşdirən süxur; sulfid dənəcikləri;3-kasıb;4-zəngin. Şaquli zondlama qurğusu ilə müşahidə zamanı biloqarifmik 217 kağızda f və f əyriləri qurulur (şəkil 75 c,q) və ölçülən kəmiyyətlər üçün şaquli kəsilişlər qurulur. Alınan nəticələri ancaq keyfiyyətcə təhlil edirlər. Hədəfi özündə yerləşdirən süxurların qütbləşmə f əmsalı fon rolunu oynayır (1,5-2%) və ayrılan anomaliyanın filizləşmə ilə əlaqədar olduğunu göstərir. XVII FƏSİL DƏYİŞƏN ELEKTROMAQNİT SAHƏSİ ÜSULU. NƏZƏRİ ƏSASLARI. Dəyişən cərəyan elektrik kəşfiyyatında sabit olmayan harmonik elektromaqnit sahəsi öyrənilir. Dəyişən cərəyan müəyyən dövr ərzində həm qiymətini, həm də istiqamətini dəyişir. Bu da sabit cərəyan kimi elektrik sahəsi yaradır və dəyişən kəmiyyətlərlə (gərginlik E, cərəyanın sıxlığı c, potensiallar fərqi U və s.), həm də dəyişən maqnit sahəsi ilə (maqnit induksiyası B və gərginliyi H) təsvir olunur. Harmonik sahə dedikdə elə sahə başa düşülür ki, bütün kəmiy- yətlər zamandan asılı. olaraq kosinus yaxud sinus qanunu ilə dəyişir ) cos( 0 e t E E Burada E sahənin gərginliyinin amplitudasının qiyməti; ( -bucaq tezliyi, yaxud dövrlərin sayı 2 s; e , t=0 olanda başlanğıc fazadır t- zamanın indiki koordinatıdır. Elektrik kəşfiyyatında dəyişən maqnit sahəsi sabit cərəyan üsulunda olduğu kimi ya qalvanik yaxud induktiv üsulla yaradılır (bax §56). Buna baxmayaraq, qalvanik üsulla həyəçanlanma sabit cərəyan üsuluna nisbətən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir. Bu halda dəyişən cərəyanın yaratdığı dəyişən maqnit sahəsi yerdə Ab xəttində 218 induksiya cərəyanı yaradır, süxur layında mürəkkəb sahə yaranır, bu cərəyanlar cəmlənərək yerdə yekün qalvanik və induktiv cərəyan yaradır. İnduktiv üsulda qidalandırıcı xətt kimi ya birdolaqlı, ya çoxdolaqlı çərçivədən istifadə edilir və yaxud da böyuk konturlu ilgək Yerin üstünə qoyulur. Buradan buraxılan cərəyan özünun dəyişən maqnit sahəsi ilə süxur qatında ikinci induktiv elektrik cərəyanı yaradır. Radiodalğalar üsulunda qapalı çərçivələri açıq konturlarla əvəz edirlər, buna dalğa buraxmaq antenası deyilir. Dəyişən cərəyanın əsas xususiyyəti ondan ibarətdir ki, bu dəyişən maqnit sahəsi yaradır, bu da öz növbəsində ikinci (induktiv) elektrik sahəsi yaradır. Beləliklə, mürəkkəb elektromaqnit sahəsi yaranır. Birinçi və ikinci sahələr eyni zamanda mövcud olurlar, ölçmələr zamanı bu iki sahənin həndəsi cəmini ölcüruk. Dəyişən ikinci maqnit sahəsi və ikinci induktiv elektrik sahəsi birinci sahədən fazasına görə geri qalır. Maraqlı haldır ki, dəyişən cərəyan sahəsində keçiriçinin müqa- viməti cərəyanın tezliyi artdıtça artır, omik müqavimətdən başqa induktiv müqavimət də yaranır. Cəryanın tezliyi artdıqca induktiv cərəyan keçiricinin səthi ilə yayılmağa başlayır, bu da naqilin en kəsiyinin sahəsinin azalması deməkdir və yaxud omik müqavimətin artmasına səbəb olur. Dəyişən cərəyanın yaratdığı sahənin ikinci xususiyyəti var ki, cərəyan mənbəyindən uzaqlaşdıqca sahə zəifləyir. Bu, onunla izah olunur ki, keçiriçi mühit elektromaqnit sahənin enerjisinin bir hissəsini udur, beləliklə, bu enerji istilik enerjisinə çevrilir. Cərəyanın tezliyi və mühitin elektrik kəçiriciliyi artdıqca enerjinin udulma əmsalı artır. Beləliklə, dəyişən cərəyanın Yerin dərin qatlarına getməsi təkcə AB xəttinin uzunluğundan yox, cərəyanın tezliyindən və süxurların keçirciliyindən asılıdır. Cərəyanın tezliyi və mühitin elektrik keçiriçiliyi nə qədər çox olsa, cərəyanın dərin qatlara keçməsi bir o qədər az olaçaqdır. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|