Xii XV əsrləRDƏ azərbaycanin məNƏVİ MƏDƏNİYYƏTİ
Yüklə 2,88 Kb. Pdf görüntüsü
|
60 hadisələrinə, ailə və məişət münasibətlərinə toxunmaqla incə mizah hissinin olması əyləncələri daha da fərqləndirir. Təsadüfi deyildir ki, «Sirlər xəzinəsi»ndə «Nizami «Pərdə arxasında şəbə- də oynadan bu pərdəni sənin başına əyləncə üçün bağlamayıb» - deməklə göstərmək istəmişdir ki, hər bir tamaşanın məqsədi küt- lələri təkcə əyləndirmək deyil, eyni zamanda onları tərbiyələn- dirməkdir, pisə gülərək yaxşını qiymətləndirməyə sövq etməkdir, həyatda baş verən bu və ya digər hadisədən onları agah etməkdir. Bu xüsusiyyət oyunların böyük əxlaqi-tərbiyəvi əhəmiyyətini söyləmək üçün əsas verir» (44, 131). Bu baxımdan bir ünsiyyət vasitəsi kimi oyun və əyləncələr xalqın mənafeyinin ifadəsinə çevrilir. M.Allahverdiyev göstərir ki, Nizaminin əsərlərində adı çəki- lən «Hoqeyi-kavus», «Mehrikan», «Arayişi-Xurşidi», «Şəbdiz», «Kini-Səyavuş», «Kini-İyrəc», «Baği-Şirin» və i.a. adicə nəğmə deyil, lirik, ibrətamiz xarakterli tamaşalardır. Onların hamısı da musiqi və rəqslə müşayiət olunurmuş» (45, 45). Nizaminin yara- dıcılığında şəbədə, mücəssəmə, məsxərə, gözbağlıca, kilimarası kimi əyləncə xarakterli tamaşaların nümayişindən bəhs edilir (44, 129-130). Bundan əlavə «Xəmsə»də kəndirbazlıq, güləş, gəlincik, üzük-üzük, xəyal oyunu kimi oyunlardan da söhbət açılır (44, 135-136). Bunların əksəriyyəti meydan oyunları kimi məlumdur. Tarixdən də bəllidir ki, «qədim türk tayfalarının şifahi repertua- rında meydan tamaşaları xüsusi yer tuturdu» (46, 82). Orta əsrlərdə müasir kukla teatrını andıran löbət (lübət) oy- nadanlar olurdu. Müəyyən mətnə uyğun olaraq löbət oynadanlar, yəni müasir dillə desək, aktyorlar onları idarə edərək pərdə arxasında oyun nümayiş etdirirdilər. Belə löbətlər müxtəlif həcm və quruluşa malik ola bilərdilər. Ənənəvi süjet xətti əsasında qoyulan belə tamaşalarda özünəməxsus ifa tərzi, orta əsrlərə xas qəhrəmanların təqdim olunması əsas şərt idi. Tamaşaçılardan kənar, lakin onların görə biləcəyi yerdə səhnə qurulurdu. Orta əsrlərin məhz XIV əsrində yaranan Qazyallı adlı oyun haqqında məlumatda deyilir: «XIV yüzildə yaşayan tarixi şəxs Qazı xanın adı ilə bağlı olan bu oyunda 20-30 ifaçı düzənliyə 61 çıxır, əl-ələ verib dairə şəklində dururdu. Bir əlinə qamçı və ya çubuq almış yallıbaşı oyun zamanı cibindən növbə ilə dəsmal, zər, daraq, corab, bıçaq, kəmər və s. əşyalar çıxarır. O biri iştirak- çılar isə, bu vaxt onu yamsılamalı idilər. Kim bunu etməsəydi, cəzalanırdı. Uşaqların ifa etdiyi həmin məzmunlu oyuna «yallı oyunu» deyilirdi» (47, 46). Oyuncaqlar uşaqların inkişafında mühüm rola malikdir. Bu- rada qeyd etmək yerinə düşür ki, islam dininin yayılması ilə dünənki etiqad mənbəyi olan bütlər də bir oyuncağa çevrilir (48, 128). Qadınların məharətli əlləri ilə hazırlanan fiqurlar, gəlin- ciklər orta əsrlərdə istifadə olunan oyuncaqlar olmuşdur. Bu oyuncaqlar vasitəsilə uşaqlar məişəti daha yaxşı qavraya bil- mişlər. Körpə uşaqların təbiətində oyuncağa qarşı bir maraq var- dır. Yeni bir əşya görüncə uşaqlar onu öyrənməyə, diqqətlə süzərək rəng və həcmini yadda saxlamağa çalışırlar. Bəzən isə onların ən çox sevdiyi bir oyuncağı olur ki, ondan ayrı dayana bilməzlər. Ümumiyyətlə, oyuncaqların hazırlanmasında əsasən gil, sümük, ağac, dəri, müxtəlif parçalar, metal və kağız kimi materiallardan istifadə edilmişdir. Arxeoloji qazıntılar zamanı aşkar olunan uşaq oyuncaqları da deyilənlərə maddi sübutlardır. Mingəçevirdən tapılan «oyuncaqlar başlıca olaraq şaxşaxlardan, kiçicik qab-qacaqlardan və heyvan fiqurlarından ibarətdir» (42, 49). Hətta «orta əsr misgərləri uşaq oyuncaqları da istehsal edirdilər. XIV əsrə aid mis şax-şax bunu təsdiqləyən tapıntıdır. O bikonik formalı olub iki konusvari hissənin qarşı-qarşıya qoyularaq lehimlənməsi ilə hazırlanmışdır» (49, 137). Orta əsrlərdə uşaqlar arasında geniş yayılmış oyunlardan biri də “aşıq-aşıq” adlanan oyun növü idi. Araşdırıcıların bir çoxu bu oyunun Orta Asiya mənşəli olduğunu irəli sürürlər. Ancaq “aşıq- aşıq” oyununun Azərbaycanda ilk orta əsrlərdən mövcudluğu mənbələrlə təsdiqlənir. Bunu təsdiqləyən faktlardan biri kimi orta əsr Şəmkir şəhər yerində arxeoloji qazıntılar zamanı V qazıntı sahəsindən, qala divarlarının yaxınlığından qoyun və ya quzu aşıqlarının 29-nun topa halında tapılması və onlardan bəzilərində sürtünmə izləri qalmasıdır (50). Digər bir fakt “Kitabi-Dədə 62 Qorqud” dastanında bu oyunun adının çəkilməsidir. Dastanın “Dirsə xan oğlu Buğac xan” boyunda deyilir: “...Dirsə xanın oğlu üç uşaqla meydanda “aşıq-aşıq” oynayırdı” (11, 178). Mahmud Kaşğarinin “Divanü Lügat-it Türk” lüğətində də bu oyunun adının çəkilməsi bu oyunun orta əsrlərdə yayılmasını təsdiqləyən faktlardandır. Bu oyunda istifadə olunan və aşıq adlandırılan oyun ləvəzi- matı qoyun və keçi kimi heyvanların arxa dizlərinin oynaq sü- müyündən düzəldilirdi və dörd səthə malik idi. Aşıqlar atılanda “alçı” düşsün deyə onu yaxşıca cilalayır və ağır gəlsin deyə bəzən içini deşib qurğuşun da tökürdülər. Oyunlar və əyləncələr hər bir cəmiyyətin aynası olub, mifopoetik düşüncənin ifadəsidir. Onlar insanlar arasında gərəkli ünsiyyət vasitəsidir. Mövcud vəziyyəti düzgün qiymətləndirmək, bacarıq, əqli tərbiyə kimi keyfiyyətləri aşılayan oyun və əylən- cələr insanların dünyagörüşünün inkişafında da faydalıdır. Bu anlamda da onların mütərəqqi rolu ortaya çıxır. Kollektiv və fərdi məharət oyunların əsas göstəricisi olmuşdur. Onlar “şərti vəziy- yətlərdə gözlənməz vəziyyətlərdən çıxmağın məşqi, dünyanı mənimsəmək sənəti” (9, 21) idilər. Yüklə 2,88 Kb. Dostları ilə paylaş:
|