Xomashyo va tayyor mahsulotlarning

Nefelinlarni kompleksini qayta ishlasi
Buning natijasida alyuminiy oksid, potash, kaltsinatsiyalangan soda, sement va boshqa mahsulotlar olinadi. Ushbu usul faqat Rossiyada qo’llaniladi. Nafelinning umumiy kimyoviy formulasi (Na,K)₂O*AL₂O₃*2SiO₂. MDH davlatlaridan Rossiyaning Kolsk yarim orolida (apatit-nefelinli madan), Krasnoyarsk viloyatida, Uralda, Kamerova viloyatida, O’rta Osiyo va Qozog’istonda, Ukrainada va Armeniyalarda nefelinlarning katta konlari mavjud.
Nartiy gidroksidning karbonizatsiyasi
Xozirgi vaqtda dunyoda elektroliz usuli bilan yiliga 40 mln.t dan ortiq kauchik soda ishlab chiqariladi. Ushbu jarayonda asosiy mahsulot xlor bo’ladi va uning bilan bir vaqtda hosil bo’ladigan kauchik sodadan kastsinatsiyalangan soda ishlab chiqarish mumkin. Boshqa hollarda bu jarayon iqtisodiy foyda bermaydi, chunki qimmatbaho mahsulotdan (kauchik soda) arzon mahsulot (kalsinatsiyalangan soda) olinadi. Ushbu jarayon natijasida sifatli kalsinatsiyalan- gan soda olinadi, ayniqsa kauchik soda mambranali usilda ishlab chiqarilgan bo’lsa. Hozirgi vaqtda bu usul sodaning umumiy ishlab chiqarishining 1% ni tashkil qiladi.


XOMASHYO VA TAYYOR MAHSULOTLARNING
FIZIK – KIMYOVIY XOSSALARI
Kalisinatsiyalangan soda – Na₂CO₃ natriy karbonat. Molеkulyar massasi – 106. Natriy karbonat – oq kristal kukun, zichligi - 2,53 g/sm³, erish tеmpеraturasi 853°C, suvda yaxshi eriydi, to'kma zichligi – 0,5-0,6 g/sm³. U kuchli asos va kuchsiz kislota qoldig'i tuzi bo'lganligi uchun suvda gidrolizlanib kuchli ishqorlilik xususiyatiga ega. Suvli eritmalardan gidratlar Na₂CO₃ * H₂O (monogidrat), Na₂CO₃ * 7H₂O ( gеptogidrat), Na₂CO₃ * 10H₂O dеkagidrat sifatida kristallanishi mumkin. Soda juda yopishqoq, saqlash paytida yopishib monolitga aylanib qoladi.
Turli tеmpеraturalarda 100 g suvda sodaning erishi

Теmpеratura,^оС	10	22	30	32,96	40	50	60	70	80	90	100
г/100 г	12,1	22,1	39,3	49,0	48,8	47,5	46,2	45,6	45,3	44,9	44,7

To'yingan soda eritmasining qaynash tеmpеraturasi (44,5 g Na₂CO₃ 100 g suvda) – 104,8 °C. Sodaning suvli eritmasidan 32°C dan pastda zichligi 1,45 kg/dm³ bo'lgan еrik monoklinik Na₂CO₃ (10H₂O dеkagidrat kristallanadi, 32-35,37°C tеmpеraturada Na₂CO₃*7H₂Orombik gеptogidrat, zichligi 1,5 g/dm³, 35,37°C yuqori bo'lsa, rombik monogidrat - Na₂CO₃ (H₂O zichligi 2,25 kg/dm³. Suvsiz tuz Na₂CO₃ 112,5°C yuqori tеmpеraturada kristallanadi. Toza kimyoviy kristall soda zichligi 2523 kg/m³ bo'ladi. Erish tеmpеraturasi – 854°C. O'rtacha issiqlik sig'imi 0 dan 100°C tеmpеratura oralig'ida 1,061 kDj/kg(grad yoki 0,26 kkal/kg-grad. 18°C tеmpеraturada elеmеntlardan xosil bo'lish issiqlikgi 1135 kDj/g-moli yoki 271kkal/g-moli.Tеxnik kalisinasiyalangan soda sifati MDH mamlakatlari orasida GOST 5100-85 bilan aniqlanadi.

Soda — turli natriy karbonatlarning umumiy texnik nomi. Kalsinatsiyalangan soda— Na₂CO₃, (natriy karbonat); kristallangan soda — Na₂CO₃*10H₂O (natron), ichimlik yoki oziq-ovqat sodasi — NaHCO₃, (natriy gidrokarbonat) bor. Bulardan tashkari, kaustik soda — NaOH (oʻyuvchi natriyning texnik nomi) ham mavjud. Soda tabiatda Na₂CO₃*10H₂O holida, koʻl va mineral suv havzalarida erigan holda uchraydi. Soda suvdagi eritmalaridan 32°C gacha Na₂CO₃*10H₂O, 3235°Cda Na₂CO₃*6H₂O, 35°C dan yuqorida Na₂CO₃*H₂O, 112,5°C da suvsiz tuz — Na₂CO₃ kristallanadi. Na₂CO₃*10H₂O — rangsiz kristall modda, havoda nurab turadi. Zichligi 1450 kg/m³, 100 g suvda 0°C da 20,9 g, 104°C da esa 42,1 g eriydi. Kalsinatsiyalangan soda — rangsiz kristall modda, zichligi 2530 kg/m³, suyuqlanish temperaturasi 858°C; gigroskopik, suvda eruvchanligi massasiga nisbatan 6,54% (0°C da) va 17,69%(20°Cda). Ichimlik soda ham oq kristall kukun, zichligi 2200 kg/m³, 100—150°C da parchalanadi; suvda eruvchanligi 6,54% (0°C da), 9,4% (25°C da), 14,1% (60°C da). Sodaning suvdagi eritmalari gidrolizga uchrab, kuchli ishqoriy reaksiya namoyon qiladi, kislota taʼsir ettirilsa, karbonat angidrid ajralib chiqadi. Sodani sanoatda olish usulini ilk bor 1787—1789 ylarda fransuz kimyogari N. Leblan ishlab chiqqan. Bu usulga muvofiq, osh tuzi NaCl ga konsentrlangan H₂SO₄ taʼsir ettirib, natriy sulfatga (Na₂SO₄) aylantiriladi, keyin Na₂SO₄ ni ohaktosh va kumir bilan birgalikda pechda 1000°C da qizdirish yoʻli bilan soda olinadi. Hozirgi sodaning asosiy qismi ammiakxlorid usulida (Solve usuli) olinadi: tabiiy yoki sunʼiy yoʻl bilan tayyorlangan namakob (NaCl) natriy karbonat Na₂CO₃ va kalsiy gidroksid Ca(OH)₂ taʼsirida Ca va Mg qoʻshimchalardan tozalanadi, ammiak NH₃ bilan toʻyintiriladi, soʻngra barbotaj kolonnalarida karbonizatsiyalanadi; asosiy reaksiya: NaCl + NN₃+SO₃+N ₂O = NaHCO₃+NH₄Cl. Natriy gidrokarbonatni qizdirish yoʻli bilan Na₂CO₃ olinadi.
Soda kimyo sanoatining eng muhim mahsulotlaridan; shisha, sovun va boshqa yuvuvchi vositalar, natriy gidroksid va natriyning boshqa birikmalarini i.ch. da, sellyuloza pishirishda, neft mahsulotlarini tozalashda, pigmentlar olishda, "qattiq" suvni yumshatishda, tibbiyotda ishlatiladi. Ichimlik Soda non va qandolatchilik mahsulotlari pishirishda SO₂ manbai sifatida, alkogolsiz ichimliklar, sunʼiy mineral suvlar, yongʻinni oʻchiruvchi tarkiblar tayyorlashda, tibbiyotda, ogʻiz va tomoqni chayishda ishlatiladi.