Xülasə Bu çalışma, təsirləri bax m ndan müasir dünyan n
və 2008 böhranlar n n makroiqtisadi s
Yüklə 0,49 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Number 30, 2010 47
- 1.1. 1929 Böhran n n s ı əbəbləri
- Şirkət təşkilatlanmasındakı neqativliklər.
- Osman Nuri Aras, Elçin Süleymanov
- 1.2. 1929 böhran n n dünya ı iqtisadiyyat na ümumi təsirləri.
1929 və 2008 böhranlar n n makroiqtisadi s ı əbəb və nəticələr bax m ndan m ı üqayisəsi Number 30, 2010
əhəmiyyətli azalmanın yaşandığı 24 Oktyabr 1929-cu il günü "Qara Cümə axşamı" deyə adland r ld . Növb ı ı
əti həftənin ilk günü olan oktyabr ay n n 28 d ı ə Dow Jones Sənaye Ortalamas 13% itkiylə 260 -a, 29 Oktyabrda isə təxminən 12 % itkiylə 230-a düşdü. Bir- jadakı çöküşün son nöqtəsini isə 1986 ilində Noyabr ay n n 13 ı -də gördü. ABŞ da 1929-cu ildə başlayan iqtisadi böhranının təsirləri məcmu tələb həcmindəki azalma səbəbiylə istehsal və məşğulluq həcmində azalma, iş- sizliyin artma ı, başda kənd təsərrüfat məh- sullar olmaq üzrə qiymətlərdə azalma, mənzil sektorunda durğunluq, ölkələrin xa- rici ticarətində böyük borclar, dünya ticarət həcmində azalma, bank sektorunda ciddi if- laslar, ticari kreditlərin azalmas və xarici sər- mayə axınlarının dayanması şəklində oldu. 1.1. 1929 Böhran n n s ı əbəbləri Həcmi, əhatə sahəsi və müddəti bax m ndan ı
Böhran n n s ı əbəbləri belə s ralana bilər: a..Tələb çatışmamazlığı Məcmu tələb həcmindəki azalma 1929-cu ildə ABŞ-da meydana ç xan iqtisadi böhran n ı
əsas səbəbi olaraq görülmüşdür. Müharibə sonras yenidən qurulma dövrü keçirən Avropa ölkələrinin istehlak həcmi azalmışdı. Amerikada isə Avropa ölkələrinin əksinə müasir və güclü sənayelər qurulur, kütləvi istehsala keçilirdi. Lakin tələb çatışmamazlı- ğından ötrü çıxarılan sənaye məhsullar n ı satmaq imkan məhdud idi. Digər tərəfdən Asiya, Afrika və Amerikanın az inkişaf et- miş ölkələrindəki insanların alış gücünün də çox aşağı olması səbəbindən tələb azlığı ç xar lan m ı əhsullar n əldə qalmas na gətirib ç xar rd . ı ı Kreditli satışlara müraciət edilərək alış gücü məhdud olan insanlar üçün isteh- lak cazibədar hala gətirilməyə çalışıldı. Böh- ranın başlamasıyla işsiz qalanlar n kreditlə ald qlar mallar n borcunun geri öd ı ı əmələri- nin dayanmas yla, istehsalç seqment maliy ı -
ləşməyə başladı. (Özgöker, 2009). b. Şirkət təşkilatlanmasındakı neqativliklər. Böhran n əvvəlində şirkət təşkilatlanmaları çox pis vəziyyətdə idi. Birinci Dünya Mü- haribəsinin gətirdiyi çətinliklər səbəbiylə ABŞ da şirkətlərin birləşmək məcburiyyə- tində qalmas müharibədən sonra inhisar- ç lar meydana gətirdi. Belə ki ölkə iqtisa- diyyat n n 50 faizind ı ən daha çoxunu 200 holdinqin nəzarətində idi. Bu vəziyyət Amerikan iqtisadiyyat üçün çox riskli bir vəziyyət idi. Çünki sözü gedən holdinqlər- dən birinin iflas , iqtisadiyyat n ı əhəmiyyətli ölçüdə zərərə düşməsinə gətirib ç xaracaq ı ı. Digər tərəfdən holdinqlərin faiz üzərində qurulmuş bir sistemə sürüşdükləri, istehsal mərkəzli olmaqdan sürətlə uzaqlaşaraq sər- mayələrin azalmas na səbəb olduqlar gö- rülməkdə idi (Ünal-Kaya, 2009:8; Özgöker, 2009a)
c. Banklar n maliyyə menecmentindəki nöqsanlar ABŞ-da 1920-ci illərdə edilən vergi endirim- ləriylə artan yüksək sərvət təmərküzləşməsi və riskli kreditlərdəki art m 1929-cu ildə iqtisadiyyatdakı var olan durğunluğu böh- rana çevirmişdir. Çünki verilən riskli kredit- lərin geri dönməməsi, digər tərəfdən doğan etibars zl q mühitind ı ə banklar böhrana gir- miş, ABŞ iqtisadiyyatında əhəmiyyətli bir pul kütləsi çatışmamazlığı ortaya çıxmışdır. (Pommery, 1956:99). 1920-ci illərdə Amerika da gündə 4-5 dənə bank aç l rd . Bel ı ı əcə çoxlu sayda banklar vard . Ancaq bankç l q sistemi ı
isə olduqca zəif idi. Banklar n ehtiyat və kredit nisbətlərini, sərmayə əsaslar n t ı əyin
edən qanunlar yox idi. Həm də ticari bank- lar sərmayə banklar ndan ay ran t ı ənzimlə-
mələr də yox idi. Şirkətlər haqq nda kifayət qədər məlumata sahib olumadan kredit ve- rilməkdə idi. Verilən kreditlərin geriyə dön- məməsi 1929-cu il Böhran n h ı ərəkətə keçi- rən faktorlar arasında iştirak etdi. (Özgöker, 2009; Ünal-Kaya, 2009:8). 1923-1929-cu illəri aras nda gündə iki bank n batmas n n na ı ı - Osman Nuri Aras, Elçin Süleymanov
Economics and administration
rahatlığa səbəb olmamasının başlıca səbəbi isə iqtisadiyyata müsbət havan n hakim ol- ması idi. İqtisadi havanın tənəzzülə dön- məsiylə bank iflaslar n n da s ravi hadis ı ı ələr
olaraq görülməməsi lazım olduğu aydın oldu.
d. Xarici ödəmələr balan ı tarazlığındakı çatışmamazlıqlar. Avropa ölkələri müharibənin səbəb olduğu dağılma və müharibə borclar səbəbindən olduqca zəif bir mövqedə idi. Amerikan n Almaniya və İngiltərədən təzminatlar var ı ı. Təzminatlar n q z l olaraq öd ı ı ənilməsi istə- nildi. Lakin dünyadak q z l eh ı ı tiyat qeyri- kafi idi və onsuz da bu rezervə Amerika nəzarət edirdi. Bununla, borclar n Ameri- kaya mal və xidmət olaraq ödənməsi s nan- d . Lakin bu da Amerikan n öz mal v ı ə xid-
mət sektoruna mənfi təsir etdi. Xarici mal- lar n ölkə bazar na mənfi təsirlərinin qaba- ğını almaq məqsədiylə xarici ticarətə qoyu- lan maneələrlə Amerikan n milli sənayesi qorunmağa çalışıldı. Bu da İngiltərə və Al- maniyan n xarici ticarət həcminin kiçilməs- inə gətirib ç xard . Ölk ı ələr daxili tələb ça- tışmazlığı səbəbilə də əllərindəki mallar sata bilmədi, pula çevirə bilmədi və Amerikaya borclar n öd ı əyə bilmədi. (Özgöker, 2009 ). e. İqtisadiyyatı idarə edən insanlarda məlumat və təcrübə əksikliyi. İqtisadi böhran dövründə iqtisadiyyata döv- lətin müdaxilə etməməsi lazım olduğu fik- rinin rəhbərlik anlayışına hakim olması da böhran n dərinliyinin artmas və uzun müd- dət davam etməsinin ən əhəmiyyətli səbəb- lərindən biri olaraq göstərilmişdir.1920-ci illərdə Amerika ı iqtisadç lar və siyasətçilər liberal iqtisadiyyat n ən yaxşı iqtisadi sistem olduğunu müdafiə edirdilər. O dövrə "bu- rax n etsinlər, burax n keçsinlər" şəklində ifadə edilən və dövlətin iqtisadiyyat üzə- rindəki təsirinin çox az olma ı və sərbəst ba- zar iqtisadiyyat nda daha yüksək iqtisadi rifah səviyyəsinə çatılacağını müdafiə edən anlayış hakim idi. Başçı Hooverin bu iqti- sadiyyat anlayışı istiqamətində böhrana qarşı dövlətin müdaxilə etməmə qəra ı al- ma ı hər şeyin daha da pisləşməsinə gətirib çıxarmışdır. Q saca bazar iqtisadiyyat na ı inancın ağırlıq təşkil etməsi, məlumat və təcrübə əksikliyi böhrana müdaxilədə geci- kilməsinə səbəb olmuşdur. Müdaxiləyə qə- rar verildiyində isə həm gec idi, həm də müdaxilə üçün necə bir yol izləyəcəyi möv- zusunda təcrübə yox idi. Təcrübəsizliyin səbəbi isə dünyan n ilk dəfə belə bir dərin- liyə sahib olan böhranla qarşılaşmış olması idi. Sonradan al nan tədbirlər isə böhran n daha da dərinləşməsinə səbəb olmuşdur. Taraz büdcə siyasəti hökumət xərcləmələ- rinin q s lmas na s ı ı
əbəb oldu: Vergilərin ar- t r lmas (Smoot ı ı -Hawley Tariff) isə xarici ticarəti dayanma nöqtəsinə gətirərkən, real sektor sürətlə kiçildi və işsizlik artdı. Xüsu- silə də əkinçilik sektoru çətin vəziyyətdə qaldı. Alış gücü azalarkən qiymətlər də düşdü. Böhranda tətbiq olunan darald c ı siyasətin nağd pul çətinliyini daha da də- rinləşdirməsiylə bəzi ticarət əməliyyatla- r nda əmtəə mübadiləsinə müraciət edilər- kən, deflasyonist təsir artd (Apak, 2009 n:9; Ünal-Kaya, 2009:8). f. Qızıl pul standartı inadkarlığı. Qızıl standartına bağlı qalınarkən sərt pul siyasəti tətbiq olundu. Q z la ı bağlı olmayan pul çap rədd edildi. Bu vəziyyətdə bazarda pul kifayət etmədikdə iqtisadi fəaliyyətlər də dayand . Tətbiq olunan möhkəm pul si- yasəti ilə artan faizlər real sektorun kiçilmə- sinə, gəlir səviyyəsinin düşməsinə, işsizliyin artmas na gətirib ç xard (Özgöker, 2009). ı
ı iqtisadiyyat na ümumi təsirləri. 1929-cu ildə New York Birjas nda ı ı bu sərt azalma ilə birlikdə ABŞ-da başlayan böh- ran q sa müddətdə bütün dünya iqtisadiy- yat n t ı əsir altına almışdır. Böhran səbəbiylə dünya birjalar dəyər itirmə müddətinə Yüklə 0,49 Mb. Dostları ilə paylaş:
|