Xülasə Bu çalışma, təsirləri bax m ndan müasir dünyan n
və 2008 böhranlar n n makroiqtisadi s
Yüklə 0,49 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1929 və 2008 böhranlar n n makroiqtisadi s ı əbəb və nəticələr bax m ndan m ı üqayisəsi
- Cədvəl 6.
- Osman Nuri Aras, Elçin Süleymanov JOURNAL OF QAFQAZ UNIVERSITY Economics and administration
- 2.5. 1929-2008-ci il Böhranlar n n ı Müqayisəsi
1929 və 2008 böhranlar n n makroiqtisadi s ı əbəb və nəticələr bax m ndan m ı üqayisəsi Number 30, 2010
planda qalmas , 1990-cu illərdə yaşanan qlo- bal sistem dəyişikliyi ilə 2000-ci illərin orta- lar nda 1929-cu ilə bənzər bir böhranla ye- nidən qarşı-qarşıya qalınması ehtimalı ilə Keynesin siyasətlərinə görə böhrana qarşı müxtəlif tədbirlər, bu dəfə gecikmədən al n- mağa çalışılmışdır. Qlobal iqtisadi böhranın başlanğıcından eti- barən ölkələr, böhran n iqtisadiyyat üzə- rindəki mənfi təsirlərini aradan qald rmaq məqsədiylə müxtəlif tədbirlər almış və bu tədbirlərin nəticəsində bəzi müsbət inkişaf- lar təmin edilə bilmişdir. Alınan tədbirlərlə bərabər, bu cür böhranlar n təkrarlanması ı önləmək üçün mali sistemdə islahat işləri başladılmış və konkret hərəkətlərlə bağlı bir yol xəritəsi yaradılmışdır. Tətbiq olunan pul və maliyyə tədbirləri nəticəsində 2009- cu ilin yar s ndan etibar ı ən böhran n təsirlə- rinin azalmağa başlandığı görülməkdədir. 2008-ci ilin son dörddəbirindən etibarən G- 20 zirvələrində al nan qərarlar çərçivəsində, likvidlik art rma və maliyyə quruluşları dəs- təkləmə əməliyyatlar , əhatəli maliyyə təş- viq paketləri ilə davam etdirilmişdir (TCMB, 2009b:iii; Apak, 2009a:30-33). Mali böhranlar ilə mübarizədə pul və maliyyə siyasətlərinin bərabər olaraq istifadə edilməsi əhəmiyyət daşımaqdadır (Uyan k, 2008:78). Qlobal Maliyyə Böhra ı səbəbindən iqtisadiyyatda yaşanan daralman yüngülləşdirmək məq- sədiylə bir çox ölkədə gazalmaləyici pul və maliyyə siyasətindən ibarət sabitlik siyasət- ləri olduqca gazalma bir şəkildə tətbiq olun- mağa başlanmışdır. Böhranın ilk olaraq mali bazarda ç xmas s ı əbəbiylə əvvəlcə pul siyasəti vasitələri istifadə edilməyə başlanmış- d r. Dünyada bir çox ölkənin mərkəz bank- lar siyasət faizlərini endirmişdir (Erdönmez, 2008:90; Soylu, 2009:256 və 265). Ancaq faiz endirimlərinin iqtisadiyyat n təkrar canlan- mas na yard mc ı olmamas pul siyas ı ətiylə
bərabər maliyyə siyasətini də gündəmə gə- tirmişdir.Maliyyə siyasəti isə, q sa dövrdə düşən cəmi tələbi sürətlə canland racaq ən əhəmiyyətli siyasət varian ı olaraq görül- məyə başlanmışdır. Maliyyə siyasətləri daha çox dərin resesiya vəziyyətindən qaç nma məqsədinə cəmlənmişdir. Böhrandan ən çox təsirlənən sənayeləşmiş ölkələr başda ol- maqla bir çox ölkə, gazalmalədici maliyyə siyasəti tətbiqlərinə ağırlıq verməyə başla- mışdır (Bocutoğlu-Ekinci, 2009:67). Başda ABŞ olmaqla ölkələr iqtisadi canlanma pa- ketləri qüvvəyə qoymuşdurlar. Qlobal iqti- sadi böhran n təsirlərini yüngülləşdirmək üçün tətbiq olunan gazalma əhatəli maliy- yə təşviq siyasətləri, inkişaf etmiş ölkələrdə daha da diqqətə çarpacaq dərəcədə ictimai sektor büdcə kəsrinin və borc anbar n n qlo ı -
ğulluq həcmindəki geriləmə, ictimai təhlü- kəsizlik mükafatlar n n azalmas na v ı ı ə işsiz-
lik sığortası ödəmələrinin artmas na səbəb olmuşdur. Bundan əlavə, iqtisadi fəaliyyət- dəki daralmağa görə vergi təhsilində ortaya ç xan azalmalər də, büdcə kəsirlərindəki art mlara sürətləndirici şəkildə təsir göstər- mişdir (TCMB, 2010b:79). Bəzi ölkələrin Ümu- mi Yönətim Büdcə tarazlığı nisbətlərini gös- tərən 2005-2009 illərinə aid rəqəmlər Cədvəl 6-da göstərilmişdir. Bir tərəfdən də böhrana
Almaniya 68,0 67,6 65,0 66,0 73,2 Fransa
66,4 63,7 63,8 67,5 77,6 Yunan stan 100,0 97,8 95,7 99,2 115,1
İngiltərə 42,2
43,5 44,7 52,0 68,1
İrlandiya 27,6
24,9 25,0 43,9 64,0
Portuqaliya 63,6
64,7 63,6 66,3 76,8
Türkiyə 52,3
46,1 39,4 39,5 45,5
İspaniya 43,0
39,6 36,2 39,7 53,2
Avro Bölgəsi 70,1
68,3 66,0 69,4 78,7
Qaynaq. OECD, TÜİK. qarşı qlobal səviyyədə siyasəti inkişaf et- dirmək məqsədiylə G-20 ölkələri iki dəfə bir yerə gəlmiş və İMF qaynaqları artırıla- raq böhrandan mənfi təsirlənən ölkələrə yeni maliyyə imkanlar təmin edilməyə ça- Osman Nuri Aras, Elçin Süleymanov
Economics and administration
lışılmışdır. İMF kurs likvidlik problemləri- nin aşılması mövzusunda yeni üsullar inki- şaf etdirərək q sa müddətli həll təklifləri təq- dim etmişdir. (Yükseler, 2009:5; Çinko, 2008 : 333).
ı Müqayisəsi 1929-cu və 2008-ci il böhranlar n n yaran ı -
rülməkdədir. Hər iki böhran n yaranma- s nda da əmlak bazar nda verilən kreditlər, əmlak qiymətlərində spekulyativ yüksəliş və ardından azalmain başlaması, kreditlərin geri dönməməsi kimi faktorlar olmuşdur. Hər iki böhran n yaranmas ndan ı əvvəl də kredit tələbində həddindən art q art m il ı ə birlikdə xərcləmə və tələb artışı olduğu açıq- ayd nd r. ı Həm 1920-ci illərdə, həm də 2000- ci illərdə kredit partlamas və mülk baza- r nda hərəkətlilik yüksək səviyyələrə çat- mışdır. Bu vəziyyət hər iki böhranda da gazalmaləmə meydana gətirmişdir (Yılmaz- Gayğusuz, 2009:7). Bankç l q sistemind ı əki strukturca yanlışlıq, yetərli tənzimləmə və nəzarət etmə sisteminin olmamas 2008-ci il böhran n n 1929 ı -cu il böhran na ən çox bən- zəyən nöqtələrindən biridir. Hər iki böhrana gedən müddət ərzində də bankç l q sistemi ı -
məkdədir. 1929-cu il böhran n əvvəlində mali təşkilatlara güvən itkisi var idi. Bu dövrdə kiçik müstəqil banklardan ibarət olan ABŞ mali sistemi olduqca kövrək quru- luşa sahib idi. Mali sistemin 39,6 %-i bank- lardan meydana gəlməkdə idi. 1933-cü ildə 1929-cu ilə görə həm bağlanan banklar, həm də banklar n birləşməsi ilə banklar n say ı yar ya endi (Bernanke, 1983:258).2008-ci il böhran na gedən müddət ərzində də bank- ç l q sistemind ı ə "kölgəli bankç l q sektoru" ı şəklində bir axsaql q diqqət çəkməkdə idi. Bu sektorda iştirak edən təşkilatlar bank say lmad qlar halda istifad ı ı
tələr banklara bənzəməkdədir. 2007-ci ilin əvvəllərindən etibarən bu sektordak bir çox quruluş müflisləşməyə başladı. Böhra- nın başlamas və bu təşkilatların əllərindəki varl qlar n n böyük ı ı əksəriyyətinin zəhərli varlıq olduğunun başa düşülməsiylə birlikdə bu təşkilatların çökməsində sürətlənmə meydana gəldi, bəziləri müflisləşərkən bə- ziləri də böyük banklarla birləşmək məc- buriyyətində qald (Y lmaz ı -Gayğusuz, 2009 :8). İki böhran arasındakı bənzərliklərdən biri də əvvəl maliyyə sektorunda başlayıb daha sonar real sektoru da təsir etmələridir. Böhranlar n mali sektordan real sektora əks olunmas isə iki fərqli fərziyyə ilə izah oluna bilər (Y lmaz-Gayğusuz, 2009:9). Birinci fərziyyə Romerin ortaya atdığı müəy- yənsizlik fərziyyəsidir. Romerə görə bank- larda və maliyyə sektorunda yaşanan çal- xant lar müəyyənsizliklərə səbəb olmaqda və bu müəyyənsizliklər insanlar n dayan q ı ı ı istehlak mallar tələblərini təxirə salmalar na səbəb olmaqdad r. Həm 1929-cu il böhran , həm də 2008-ci il böhran əsnas nda avto- mobil satışlarındakı azalmalər və avtomobil istehsalç lar n n için ı ı ə düşdüyü çətinliklər bu fərziyyənin dəlili olaraq göstərilə bilər. İkinci fərziyyə isə Bernankenin ortaya at- dığı kredit vasitəçilik xərcinin artmas nəti- cəsində kredit təklifinin q s l b s ı ı
ərmayələrin azalmas d r. ı Bernankeyə görə maliyyə ba- zarlarında yaşanan çaxnaşmalar, bank çax- naşmalari kredit xərclərini art rmaqdad r. ı Riskin daha çox qəbul edilməsinə səbəb ol- maqda və kredit təklifi q s lmaqdad r. Bu ı ı
vəziyyətdə özəl sektor daha da xərcli kredit tapa bilməkdə və ya daha riskli qəbul edi- lənlər kredit tapa bilməməkdədirlər. Nəti- cədə sərmayələr azalmaqda və istehsal həc- mi düşməkdədir. Bernankenin 1929-cu il böhran n izah ed ı ərkən ortaya atdığı bu fər- ziyyənin 2008-ci böhran n da d ı əstəkləyici xüsusiyyətdə olduğu görülməkdədir. Bu halda özəl sektor daha çox xərc tələb edən kredit tapmaqda və ya daha riskli dərk edi- lənlər kredit tapa bilməməkdədirlər. Nəticə- Yüklə 0,49 Mb. Dostları ilə paylaş:
|