Ъянуби азярбайъанда милли – демократик щярякат
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
8 hökmdarı II Sarduri (e.ə.760-730) Manna üzərində qələbə çaldığını bildirdi, sonra indiki Qaradağ ərazisinə soxuldu. O e.ə. 740-cı illərdə Mannanın müəyyən hissəsini Urartuya tabe edə bildi. Lakin bu uzun sürmədi. Assur və Urartu arasında rəqabət istifadə edən Manna işğal olunmuş torpaqlar uğrunda mübarizəyə qalxır və siyasi dirçəliş dövrünə qədəm qoyur. Assuriyada III Tiqlatpalasar (e.ə.744-727) hakimiyyətə gələn zaman Ön Asiyada siyasi vəziyyət dəyişilir. Artıq Manna III Tiqlatpalasarın şəxsində öz müttəfiqini görürdü. Manna hökmdarı İranzu (e.ə. 740-719) yaranmış siyasi vəziyyətdən bacarıqla istifadə etdi. O, Urartu tərəfindən işğal olunmuş Manna torpaqlarını geri qaytara bildi. Manna vilayətlərini mərkəzi hakimiyyətə tabe etdi. Ölkədə canişinlik sistemi yaratdı. İranzunun hakimiyyəti illərində Manna demək olar ki, cənubi Azərbaycanın sərhədlərində bərqərar oldu və Urmiya gölü hövzəsində ən qüvvətli bir dövlətə çevrildi. İranzu Assuriya ilə müttəfiq kimi davaranır, onun siyasi üstünlüyünü tanıyırdı. Lakin ölkə daxilində başqa bir qrup Urartu ilə ittifaqa üstünlük verirdi. Assur meylli xarici siyasət Mannanı Urartu işğallarından xilas etmiş, ölkənin vahid mərkəzdə birləşməsi üçün şərait yaratmışdır. Lakin Mannada canişinlərin separatizm meyllərinə Urartu kömək edirdi. 9 Urartu hökmdarı I Rusa (e.ə.730-714) və anişin Metattinin Manna hökmdarı İranzuya qarşı qaldırdıqları üsyan Assuriya hökmdarı II Sarqon tərəfindən yatırıldı. İranzunun vəfatından sonra oğlu Aza (e.ə.718-716) hakimiyyətə keçir. Sui-qəsd nəticəsində o, öldürülür. Qardaşı Ullusunu (e.ə.716- 680) Manna hakimiyyətinə sahib olur. O sələflərindən fərqli olaraq Urartu ilə ittifaqa girdi. II Sarqon Mannaya qoşun çəkib Azanın qətlində iştirak edən Baqdattini dərisini soyub xalqa göstərdi. Sonra Ullusunu da gəlib II Sarqonun qarşısında diz çökür və hakimiyyətdə qala bilir. II Sarqon urartu tərəfindən qoparılmış Manna əyalətlərini Uişdiş, Subi vilayətini geri qaytardı. Bu zaman urartu çarı II Rusa özünü öldürdü. E.ə. VII əsrin I rübündə Qafqazdan gəlmiş skit tayfaları ilə ittifaqa girdi. Mannanın qərb və cənub-qərb vilayətlərində və Assuriyaya qarşı böyük təhlükə yaradırdı. Belə şəraitdə Mannadakı qüvvələr Assuriya əleyhinə baş qaldırdı. Manna hökmdarı Ahşeri (e.ə. 675-650) artıq Assuriyadan asılı vəziyyətdə deyildi. Lakin Assuriya hökmdarı Aşşurbanipal onu məhv etdi. E.ə. 653-652-ci illərdə Babilistan Assuriya ağalığına qarşı üsyan edir. E.ə. 625-ci ildə Babilistan Assuriyanın əsarətindən xilas olur və orada yeni Babilistan çarlığı yaranır. Bu dövrdən etibarən 28 il (653-625) midiyalılar skiflərin 10 hakimiyyətinə tabe olurlar. Kiaqsar e.ə. (625-585) Midiyada skit ağalığına son qoyur. E.ə.616-615-ci ildə Manna Midiyanın tərkibinə daxil olur. Dövlət quruluşu Manna dövləti hökmdar tərəfindən idarə olunurdu. Hakimiyyət irsən keçirdi. Mərkəzləşmiş dövlət olan Mannada canişinlik idarə-üsulu yaradılmışdır. Hökmdar qeyri-məhdud hakimiyyətə malik idi. Belə bir fikir var ki, Mannada oliqarxik dövlət quruluşu mövcud olmuşdur. İdarəetmə sisteminə ağsaqqallar şurası da daxil idi. Onlar yalnız dövlətin daxili problemləri ilə məşğul olub, hökmdarın xarici siyasətinə qarışa bilməzdi. Manna cəmiyyəti erkən quldarlıq cəmiyyəti kimi qəbul olunur. Bəzi müəlliflər Manna cəmiyyətində tayfa quruluşunun qaldığını irəli sürür. Bu mülahizələrin heç bir elmi əsası yoxdur. Beləliklə, qədim türk xalqlarının tarixində Manna ilk türk dövlətidir. Azərbaycanlıların dövlətçilik ənənəsinin tarixi Mannadan başlanır. Manna e.ə. I minilliyin ortalarından başlanır. Manna e.ə. I minilliyin ortalarından ön Asiyanın ən qüdrətli dövlətinə çevrilən Midiyaya tabe edilsə də, iqtisadi və mədəni cəhətdən Midiya dövlətinin ən inkişaf etmiş hissəsi kimi qalmaqda idi. Mannanın adı çəkilən sonuncu yazılı 11 mənbəə Bibliyadır. İeremiya kitabında Urartu dövləti, Manna və skiflər e.ə. 593-cü ildə midiyalılarla birgə Babil əleyhinə çıxışa çağırılırlar. Midiya dövləti Midiya Mannadan cənub-şərqdə, İranın mərkəzində yerləşirdi. Midiya adı ilk dəfə e.ə. 9-cu əsr qaynaqlarında yad edilmişdir. Mannanın Qizilbunda vilayəti hər iki ərazinin sərhəddini təşkil edirdi. Skitlərin ön Asiyaya gəlməsi ilə Midiya Assuriyaya qarşı mübarizədə fəallaşdı. Herodotun məlumatına görə bu mübarizəyə Fraorta (e.ə. 675-653) başçılıq edirdi. Mixi yazılarda o, Kaştariti adlanırdı. E.ə. 672- ci ildə Midiyanın Assuriyaya qarşı mübarizəsi uğurla başa çatdı. Midiya müstəqil dövlətə çevrildi. Assuriyalılarda mübarizədə Kaştariti məğlub olur və döyüşdə həlak olur. Bir müddət (e.ə.653-625) Midiya skitlərin hakimiyyəti altına düşür. E.ə. 612-ci ildə çar Kiaksarın vaxtında (625-585) Midiya dövləti türkmənşəli skitlərin köməyi ilə Babilistan ordusu ilə birlikdə Assuriyanın varlığına son qoyur, ərazisi Midiya və Babilistan arasında bölüşdürülür və bu münasibətlə tarixdə ilk dəfə ikibaşlı qartal emblemini yaratmışdır. Təxminən XX əsr 12 sonra ikibaşlı qartal rəsmi Bizansda yenidən ortaya çıxmış və III İvan dövründə Rusiyaya da keçmişdir. Paytaxtı Ekbatana olan (indiki Həmədan ərazisində) bu dövlət yaxın Şərq ölkələrinin tarixində böyük rol oynamış, e.ə. 624-cü ildə farsların ölkəsini tutmuş, Assuriya və Urartu dövlətlərinin varlığına həmişəlik son qoyaraq imperiyaya çevrilmişdir. Urartu, sonra Kiçik Asiyaya gedən yol üzərində yerləşən Urartu Midiyanın tərkibinə daxil edilir. 5 illik müharibədən sonra Lidiya çarlığı ilə müqavilə bağlanır. Kiçik Asiyanın Qalis çayı Midiya və Lidiyanın sərhəddi kimi müəyyənləşdirilir. Kiaqsardan sonra hakimiyyətə oğlu Astiaq (e.ə.585-550) gəlir. E.ə.550-ci ildə qüdrətli Midiya dövləti süquta uğrayır və Midiya Əhəməni dövlətinə birləşdirilir. Midiya 20-30 il ərzində İranın ən qüdrətli dövləti olmuşdur. Keçmiş Urartu ərazisi, farsların əyaləti, Assuriyanın Şimal torpaqları Midiyaya daxil idi. II Kir Midiyanı zəbt etdikdən sora Əhəməni fars dövlətinin əsasını qoyur. II Kir Midiyada öz hakimiyyətini qanuniləşdirmək üçün Astiaqın qızı Amitidanın ərini öldürüb onunla evlənir. Şimali Azərbaycan əhalisinə nisbətən erkən dövrlərdə massaget (maskut), sak, başqa etnik adları şamil edirmişlər. II Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|