Yarashev K. D., Ziyadullaev K. Sh., Babajanov R. Yu
Evropa mamlakatlarda jismoniy tarbiya ishlarini tashkil qilish
Yüklə 2,43 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Evropa mamlakatlarda jismoniy tarbiya ishlarini tashkil qilish
Evropa ittifoqi fuqarolarining uchdan bir qismi sport klublarining a‘zolari xisoblanadi. 1991 yil dekabrda Evropa sport forumiga asos solingan, bu organ Evropa mamlakatlari orasida sport bo‗yicha munozara va maslaxat o‗tkazish vazifasini bajaradi. «Evratlon» dasturi hisobiga sport moliyaviy ta‘minlanadi, uning asosiy qismi ommaviy sportga, shu jumladan nogironlar sportiga sarflanadi. Evropada sportga normativ yondashuv misoli sifatida professional sportchilarning har joyda yashashlari, diplomlarning tan olinishi, sport anjomlarini normativlashtirilishi va sport musobaqalarini televidenie orqali ko‗rsatish huquqini ko‗rish mumkin. Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasida juda ko‗p davlatlar ozodlikka erishib, o‗z mustaqilliklarini qo‗lga kiritdilar. Bunday mamlakatlarda ijtimoiy,iqtisodiy rivojlanish, madaniyat, tibbiyot va boshqa sohalar bilan birgalikda sportni yaxshi yo‗lga qo‗yishga ham alohida e‘tibor berila boshladi. Bunday davlatlarning ba‘zi birlariga qisman to‗xtalish mumkin. Afrikada ko‗pgina mamlakatlarda sport harakati bo‗yicha davlat idoralari tashkil qilingan. Kongo, Mali va Gvineya davlatlarida jismoniy tarbiya va sport vazirligi, Jazoir Xalq Demokratik respublikasi va Kamerunda jismoniy tarbiya va sport ishlari bo‗yicha komissariatlar tashkil qilingan. Senegal, Marokash va Tunisda bo‗lsa yoshlar va sport ishlari bo‗yicha Davlat kotibiyatiga yuklangan. 223 Barcha jismoniy tarbiya va sport ishlarini jamoalarda tashkil qilish sportklublari tomo-nidan olib boriladi. Afrika mamlakatlarida sport mutaxassislari etarli darajada bo‗lmagan-ligi sababli sobiq Ittifoq mutaxassislari ularga katta yordam berib keldi. Afrika mamlakatlarining sport hayotida regional o‗yinlar katta o‗rin egallaydi. Yirik musobaqalar qit‘aning turli zonalarida o‗tkaziladi. Unda O‗rta er dengizi, Arab va Panafrika mamlakatlari o‗yinlari diqqatga sazovordir. Juda ko‗p Afrika davlatlari bu o‗yinlarda faol qatnashishi bilan o‗zlarining ozodlik va mustaqillikka erishganligini namoyon etadilar. Shu sababdan ham Afrika sport harakatini boshqarib va yo‗lga solib turadi. O‗z navbatida, Oliy Kengash chempionatlar, birinchiliklar o‗tkazadi, sport inshootlari qurish, mutaxassis kadrlar tayyorlash ishlarini yo‗lga solib turadi. Ko‗pgina mustaqillikka erishgan Afrika davlatlari Milliy Olimpiya qo‗mitalari, federatsiyalar va uyushmalarga ega. Ular olimpiya o‗yinlari, jahon birinchiliklari va chempionatlariga keng yo‗l ochib berib, Afrika sportchilarining ravnaqini belgilab berdi. Osiyo va Lotin Amerikasi mamlakatlari hayotida jismoniy tarbiya va sport harakatining rivojlanishi birmuncha o‗zgarib ketdi. Ko‗pgina davlatlarda jismoniy tarbiya va sportni boshqarish davlat idoralari tomonidan amalga oshiriladi. SHu bilan birga, bu ishlarda jamoat tashkilotlari ham qatnashib, xalq o‗rtasida sport mashg‗ulotlarini tashkil qilishda ko‗maklashadi. Hindistonda jismoniy tarbiya va sport ishlarini sport, jismoniy tarbiya va dam olish milliy Kengashi Olimpiya qo‗mitalari yuritadi, ular xalqaro sport harakatida faol qatnashadilar. Hindiston, Birma, Marokash, Braziliya va boshqa bir qator davlatlar Olimpiya o‗yinlari turlari bilan bir qatorda o‗zlarining milliy sport turlari, o‗yinlariga ham egadirlar. Hozirgi zamon ijtimoiy taraqqiyoti davrida nafaqat o‗z tuzumi va madaniy rivoji bilan alohida ajralib turadigan, balki jahonda tinchlik, iqtisodiy muhit muvozanatini saqlab turishga sababchi bo‗lgan bir qator yirik davlatlar va badavlat 224 mamlakatlar bor. Ularda jismoniy tarbiya va sport ishlari ham yuqori saviyada tashkil qilingan. Ularga Amerika Qo‗shma Shtatlari (AQSH) rahnamolik qilmoqda. Hozirgi ijtimoiy taraqqiyot va tinchlik uchun kurash avj olgan bir paytda AQSH, Germaniya Federativ Respublikasi, Angliya, Yaponiya, Italiya, Fransiya, Janubiy Koreya va boshqa davlatlarni shular qatoriga kiritish mumkin. Hozirgi davrda Yaponiya havaskor sport assotsiatsiyasi 50 dan ortiq sport tashkilotlarini va Yaponiyaning 47 prefekturasining xavaskor sportchilarini o‗z ichiga oladi. Yaponiya Olimpiada qo‗mitasiga 45 sport tashkilotlari kiradi. 1997 yil Yaponiya Olimpiada qo‗mitasi byudjeti 6,8 mlrd ienni tashkil qildi; xavaskor sportchilar assotsiatsiyasi byudjeti esa 4,5 mlrd ienni tashkil qildi. Jumladan 1,3 mlrd ien miqdoridagi mablag‗ni Yaponiya Olimpiada qo‗mitasi davlat byudjetida subsidiya sifatida oldi. Bundan Olimpiada qo‗mitasi 2 mlrd ien tijorat reklamasi uchun, jumladan 1,1 mlrddan ortig‗ini Yaponiya kompaniya va tashkilotlaridan qaytarmaslik sharti bilan berilgan yordam sifatida oldi. Shunday qilib, Yaponiya Olimpiya qo‗mitasi davlat, xususiy kompaniya va tashkilotlarga moliyaviy tobe, deb aytish mumkin. Yaponiya sport xavaskorlari byudjetining 50%dan ortig‗i xususiy kompaniyalar va davlat yordami hisobiga olinadi. Sportning Yaponiyadagi jamiyat hayotida muhimligini hisobga olib Yaponiya maorif Vazirligi 1995 yildan boshlab rasmiy nomini maorif, sport, fan va madaniyat Vazirligiga o‗zgartirgan. Yaponiyada keksa yoshdagi aholining 65 foizi sport bilan shug‗ullanadi, lekin ularning 30 foizi oyiga 1-3 marta, 25 foizi xaftasiga 1 marta shug‗ullanadi. SHu bilan birga Yaponiyaning 85 foizi axolisi turli jismoniy mashqlar bilan shug‗ullanadi. Hozirgi zamonda Yaponiyada turli sport nashrlari chiqariladi, ularning 7 tasi yirik nashrlar bo‗lib, yiliga 6,5 mln nusxada chop etiladi. Yaponiya televideniesi asosiy e‘tiborni beysbol, golf va boshqa professional sport turlariga qaratgan. 225 Fransiya Ishchilar sport-gimnastika federatsiyasi, Finlyandiya Ishchilar sport uyushmasi, Italiya halq sport uyushmasi, Avstriya jismoniy tarbiya va sportchilar uyushmasi, g‗arbiy davlatlardagi havaskorlik ishchilar sport harakatiga rahbarlik qiladi va xalqaro sport harakati bilan aloqa bog‗laydi. Ishchilar sport klubi Yaponiya, Belgiya, Daniya, Shvetsiya, Shveysariya davlatlarida tashkil qilingan. Sport klublar, sport bo‗yicha milliy federatsiyalar, ligalar va uyushmalarga birlashadilar. Bu yo‗nalishlar monopolistik davlat va jamoat tashkilotlari ta‘siri ostida bo‗ladi. 1. Sport yutuqlarining eng yuqori natijalari ustidan rahbarlikni markazlashtirish. 2. Monopol, kooperatsiya, firmalar tomonidan sportdagi oliy natijalarga ta‘sirning o‗sishi, bu esa sportni moliyaviy ta‘minlashda davlatga foyda keltiradi. 3. Katta sportga ilmiy-texnik yutuqlarni tadbiq qilish. 4. Sportchilarni mashq qildirish uchun bir yoki bir necha mamlakatlarning maxsus markazlarini tashkil qilish. Bu esa jamoa bo‗lib sportchilarni tayyorlashga qaratilgan faoliyatdir. 8-millionlik Shvetsiya aholisining 7-yoshidan 70 yoshigacha turli sportklublarining a‘zosi hisoblanadi. Ular sportklublarning faoliyatida harakatdagi sportchilar yoki o‗zlarini yaxshi sport formasida ushlab turishlari, murabbiy, shuningdek raxbar sifatida ishtirok etadilar. Ikki million kishi sport bilan faol shug‗ullanadilar 650 mingdan ziyod kishi turli sport musobaqalarida qatnashadilar. 7 yoshdan 15 yoshgacha bo‗lgan har uch o‗g‗il bolaning ikkitasi, shuningdek har ikkinchi qiz turli sport klubining a‘zosi hisoblanadi. Shvetsiyaning shahar va tumanlaridagi sport klublari soni 22 mingdan ortiq. Bundan tashqari turli firmalardan 18 mingdan ziyod sport klublari faoliyat ko‗rsatadi. Shvetsiyada tennis, chang‗i sporti, parus sporti, xokkey, qo‗l to‗pi, stol tennisi, avtoralli, motopoyga, kegli, eshkak eshish va kanoe hamda nogironlar sporti keng ommalashgan. 226 Sport klublari va jamiyatlari faoliyatida qatnashish SHvetsiya Konstitutsiyasi bilan kafo-latlangan. Bu esa har bir fuqaroning o‗z sport klubini topishida muhim manba hisoblanadi. Sport klublari Shvetsiyada jismoniy tarbiya va sport harakatining asosi hisoblanadi. Bugungi kunda Shvetsiyaning har bir qishlog‗ida sport klublari tashkil qilingan. Shvetsiya sport modeli to‗liqligiga mahalliy raxbarlarning qo‗llab- quvvatlashlariga (jamoatchilik asosida) bog‗liq. Shvetsiyada 63 ta sport federatsiyalari tashkil qilingan. Kanat tortirish federatsiyasidan tortib zamonaviy florbol (fristi) va amerikacha futbol federatsiyasigacha faoliyat ko‗rsatadi. Maxsus federatsiyalar (sportning bitta turi), shuningdek kompleks (bir nechta sport turlarini o‗z ichiga olgan) federatsiyalar. Kompaniya sporti assotsiatsiyasi, maktab sporti assotsiatsiyasi, universitet sporti assotsiatsiyasi, nogironlar sporti assotsiatsiyasi shular jumlasiga kiradi. Eng yirik federatsiya Shvetsiya futbol assotsiatsiyasi hisoblanadi. Uning tarkibiga 3200 ta klublar kiradi. Eng kichik federatsiya parus - kanoe federatsiyasi hisoblanadi. Uning tarkibiga 16 ta klub kiradi. Sport klublarida jami shug‗ullanuvchilarning 40 foizini ayollar tashkil etadi. Yangi sport turlari bo‗yicha tashkil etilgan federatsiyaning Shvetsiya sport Konfederatsiyasi tarkibiga kirish uchun Konfederatsiya Bosh assambleyasining roziligi kerak. Masalan, yangi federatsiya mablag‗ o‗zlashtirishni o‗z oldiga maqsad qilib qo‗ymasligi kerak. Sport mashg‗ulotlarini shunday tashkil qilish kerakki, bu sport harakatining maqsad va mafkurasiga muvofiq kelishi, mavjud sport turlaridan nusha olmasligi (takrorlash), shuningdek kamida sport okrugining yarmini va 50 ta sport klubiga (har birida kamida 3 ming a‘zo) ega bo‗lishi kerak. Halqaro sport harakatida Shvetsiya fuqarolari faol ishtirok etmoqdalar. 300 dan ortiq Shvetsiya fuqarosi turli Xalqaro sport tashkilotlarining a‘zolari hisoblanadi. Shvetsiya boshqa mamlakatlarning sportchilarini turli darajadagi musobaüalar, chempionatlarga doimiy ravishda taklif üiladi. Shvetsiyada jahon va 227 Evropa chempionatlari muntazam ravishda o‗tkaziladi. Statistik ma‘lumotlarga ko‗ra yirik Xalqaro sport musobaqalarini o‗tkazishda Shvetsiya asosiy tashkilotlardan hisoblanadi. Xalqaro sport harakatida Shvetsiyani asosan ikkita tashkilot Shvetsiya sport konfederatsiyasi va Milliy olimpiya qo‗mitasi. Bu tashkilotlar Shvetsiya sportchilarining Olimpiya o‗yinlari va Olimpiya siyosatidagi ishtiroklari uchun javobgar hisoblanadi. Shuningdek Shvetsiya sport konfederatsiyasi yirik dasturdagi sport yordamiga ham ma‘suldir. Ya‘ni Shvetsiya sporti, yangi demokratik mamlakatlarga (Sharqiy va Markaziy Evropa) doimiy ravishda yordam ko‗rsatib keladi. Janubiy Afrika, Zimbabve va Tanzaniya mamlakatlariga yordam ko‗rsatish loyihalarini qo‗llab-quvvatlaydi. Boshlang‗ich va o‗rta maktablarda sport va salomatlik alohida fan sifatida o‗tiladi. Har bir o‗quvchi o‗zining jismoniy tayyorgarligi va umumiy jismoniy tayyorgarlik, sport va maktabdan tashüaridagi faoliyati uchun shaxsan javobgarlikka o‗rganadi. Shvetsiya sport konfederatsiyasi ta‘lim muassasalarida sport mashg‗ulotlarini sifatli o‗tkazilishi uchun sharoit yaratishga harakat qiladi. Davlat sektoridan jismoniy tarbiya va sport moliyaviy ta‘minoti uchun mahalliy tashkilot rahbarlari javobgar hisoblanadi. Davlat sektori tomonidan 600 mln. dollar ajratiladi. Bundan 430 mln. sport inshootlarini ekspluatatsiya qilish uchun, 70 mln. sport faoliyati uchun xarajat qilinadi. Bundan tashqari xomiylar tomonidan Shvetsiya sport harakati uchun yiliga 70 mln. dollar miqdorida mablag‗ ajratiladi. Shvetsiyada 7-14 yoshdagilarning 60 foizi, 15-29 yoshdagilarning 43 foizi, 30-49 yoshdagilarning 30 foizi, 50 yoshdan yuüoridagilarning 10 foizi sport bilan shug‗ullanadilar. Xotin-qizlar o‗rtasida sportning futbol, ot sporti, engil atletika, gimnastika va golf turlari rivojlangan. 50 mingdan ziyod xotin-qizlar futbol bilan muntazam shug‗ullanadilar. Shvetsiyada sport federatsiyalari o‗zini-o‗zi mablag‗ bilan ta‘minlashga harakat qiladi (a‘zolik va kirish badallari, sport lotereyalarini sotish va xokazo). 228 Sportning tomoshabin turlarida moliyaviy manba bo‗lib, radiotelevideniya bilan shartnomalar tuzish, shuningdek xomiylar yordamida hisoblanadi. Shvetsiya sportchilari olimpiya o‗yinlarida jami 547 medalni qo‗lga kiritgan, shulardan 211 tasi oltin. Shvetsiya sportining shiori ―Sport yoshlar uchun va sport hamma uchun‖. Hozirgi zamon Havaskorlik sport harakati professional sport harakati bilan yonma-yon borib, uning ko‗pchilik ish shakllari bir-biridan unchalik farq qilmayotir. Bu, asosan, Amerika Qo‗shma Shtatlarida ko‗proq sodir bo‗lmoqda. Amerika sporti rivojlanishining bosh markazini o‗rta maktablar, kollej va universitetlar tashkil qiladi. To‗liqsiz o‗rta, va to‗la o‗rta maktablarda jismoniy tarbiya bo‗yicha majburiy darslardan tashqari, maktab va maktabdan tashqari sport ishlari keng rivojlangan. Maktab o‗quvchisiga sport turini tanlash huquqi berilgan. Sportning suvda suzish, engil atletika, futbol, basketbol, voleybol turlari bo‗yicha maxsus inshootlarga ega bo‗lgan maktablarda bir tomonlama sport mutaxassisligi beriladi. Shu sababdan sport musobaqalari juda ko‗p o‗tkaziladi. Bundan tashqari, bolalar politsiya qoshidagi sport uyushmalari, kichik xristian assotsiatsiyalari, skaut otryadlarida sport bilan shug‗ullanadilar. Undan keyingi bosqich kollej va universitetlar hisoblanadi. Amerika qo‗shma shtatlari universitetlarida jismoniy tarbiya dasturi uch bo‗limdan iborat: 1. 1 kursda barcha talabalar uchun o‗kuv rejasi asosida majburiy darslar. 2. Oliy o‗quv yurti ichidagi sport mashg‗ulotlari, bu mashg‗ulot fakulqtativ shaklida tashkil qilinib, talabalar o‗rtasida ommaviy sportni rivojlantirishga qaratilgan. 3. Universitetlararo sport, bu iqtidorli sportchilarni o‗z ichiga oladi. Oliy o‗quv yurtlariaro sportda shug‗ullanuvchilarga yotoqxonada bepul yashash va ovqatlanishga imkoniyati berilishi, ularni sport bilan ko‗proq shug‗ullanishga sharoitlar yaratadi. Talabalar sporti rahbarligini ko‗pgina tashkilotlar,ayniqsa,oliy o‗kuv yurtlariaro sport milliy assotsiatsiyasi olib boradi. 229 AQSHda sportni rivojlantirishda Havaskor atletlar uyushmasi va Milliy Olimpiya qo‗mitasi asosiy rahbarlik qiladi. Shu sababdan, bu tashkilotlar o‗rtasida doimiy kelishmovchilik va o‗zaro tortishuvlar mavjud. Bunga asosiy sabab moliyalashtiradigan yagona tizimning yo‗qligidir. Bu ko‗ngilsizliklarni bartaraf qilish uchun havaskorlik sporti haqidagi qonun qabul qilingan va AQSH Kongressi havaskorlik sporti harakatiga tegishli barcha faoliyatlarni Milliy Olimpiya qo‗mitasiga yuklatilgan. AQSH Milliy Olimpiya qo‗mitasi sportchilarni Olimpiya o‗yinlari va Panamerika o‗yinlarida qatnashish uchun tayyorlaydi. Shu bilan birgalikda, xalqaro sport harakatiga aloqador bo‗lgan masalalar bilan shug‗ullanadi. Germaniya, Angliya, Fransiya, Yaponiya, Koreya, Xitoy va boshqa taraqqiy qilgan mamlakatlarda jismoniy tarbiya va sportga rahbarlik ishlari davlat idoralari tomonidan amalga oshiriladi. Shuningdek, sport federatsiyalari, turli uyushmalar, Milliy Olimpiya qo‗mitalari ham boshqaruvchilikda faol ishtirok etadi. Sportdan foyda oladigan tashkilotlar, idoralar horijiy mamlakatlarda juda ko‗p. Ular o‗yinlar paytida savdo, tijorat, reklama kabi faoliyatlardan maqsadli foydalanadilar. Shu sababdan matbuot, televidenie sport markazlari, inshootlarida sportni keng targ‗ib qilishda faollik bilan ishtirok etadi. Yüklə 2,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|