____________Milli Kitabxana____________
297
qədər sevindirdisə, qəsəbə varlılarını bir o qədər sarsıtdı” (26,
6).
Qeyd edək ki, bu “sevinc”lə yanaşı, onun mücərrədliyi də,
peşmançılığı da, çaşqınlığı da, bu “sarsıntı” ilə yanaşı onun
qəzəbi də, əyilməzliyi də, müqaviməti də romanda inandırıcı
çalarlarla, obrazların psixoloji ovqatları ilə verilmişdir.
Romanı bu gün də oxuyandan sonra belə bir qənaətin
möhkəmlənir ki, burada dövrün nəbzi döyünür, həyatın nəfəsi
hiss olunur.
Əbülhəsən insan mənəviyyatını bütün zənginliyi və
mürəkkəbliyi ilə öyrənməyə çalışır,
problemlərin bədii-estetik
ifadəsini psixoloji təhlilin köməyi ilə verməyə səy göstərir.
Əbülhəsən irsinin tədqiqatçısı T.Mütəllimov yazır: “Əbülhəsən
əsərlərindəki psixologizmdən bəhs edərkən heç də yalnız bədii
obrazların mənəviyyatını nəzərdə tutmaqla kifayətlənmək
olmaz. Müəllif bədii surətlərin xarakterini açmaqla bərabər,
hadisələrin cərəyan etdiyi ictimai mühitin psixologiyasını,
əhvali-ruhiyyəsini də mümkün qədər izah etməyə çalışır. Məhz
bu cəhətdən ədibin “Dünya qopur” romanı daha səciyyəvidir...
Mövzu özü psixoloji təhlilə geniş meydan açır və müəllif bu
işin öhdəsindən məharətlə gəlir” (26, 9).
Ədəbi tənqid Əbülhəsənə bəzən dilində və üslubunda
cazibədarlığın olmamasını irad etsə də, yazıçının dərin müşahidə
____________Milli Kitabxana____________
298
qabiliyyəti, həyatı sərtliyi və təzadları ilə,
həqiqətləri ilə əks
etdirməsi etiraf olunmuşdur. 1933-cü ildə yazılan bu roman,
deyərdik ki, həm də dövrü üçün bir çox cəsarətli məqamları ilə
seçilir.
Romanda dialoqlar, obrazların dili kifayət qədər təbiidir,
onların xarakterini, dünyagörüşünü, psixologiyasını ifadə edir.
Hər bir tipin obrazını görmək üçün
elə bu dialoqlar da bəs edir,
bəlkə heç müəllifin həmin obraz haqqında dialoqdankənar
təqdimatına da ehtiyac qalmır. Dövrü üçün bir çox cəsarətli
məqamları ilə seçilən “Dünya qopur” romanında belə məqamlar
məhz dialoqlarda ortaya qoyulur. Budur, Veys qəzəblə
Allahquluya deyir:
“ – Yaltaq köpək oğlu. Sən Hacı Tağının qabını elə
yalamamısan ki, səndən adam ola!
Allahqulu qəzəblənmiş cavab verir:
– Eləyin, balam da! O inqilab, bu da siz... Bizə nə var ki,
kim eşşəkdi, biz də ona palan” (26, 15-16).
Yaxud, millətpərəst Ağacəfər sakitcə Həmzəyə deyir:
“ – Bunlardan da adam qorxarmı, yahu? Nə şüurları var,
nə qafaları! İnqilab etmək üçün bunların hünəri nərədən”
(26, 15-16).
Sona ilə söhbətində Qadir deyir:
____________Milli Kitabxana____________
299
“ – Yazıq müəllim, dünən gəlib; iki-üç gündən sonra
dərsə başlamalı idi...Türkiyə şairi Tofiq Fikrətin “Millət
şərqisi”ni oxudu. Sən də o şeiri bilirsən: “Çeynəndi, yetər
varlığımız cəhl ilə qəhrə”. Yazıq oxuyanda pərdəni çəkdilər,
yarımçıq kəsdi, gərək orda olub görə idin, Sona!... Bəs
hürriyyəti-vicdan, hürriyyəti-mətbuat?! Axı onun oxuduğu nə
idi ki? Soltan Əbdülhəmidə qarşı, istibdada qarşı yazılan,
azadlıq tərənnüm edən şərqi! Millət şərqisi! Nə üçün axı bu
şərqi oxunmasın?!” (26, 190-191).
Romanda yer alan digər bəy obrazlarından bəzi cizgiləri ilə
seçilən Şahbəy deyir:
“ – On yeddinci ildən bu yana nitq eşidirik! Hansı
məsləkdən danışırsınız? Acından öldürmək
məsləkindən!...Bircə müsəlman dövlətlisi tanıyıram ki, o,
Bakıda bir-iki məktəb tikdirib, teatr tikdirib! Qalanı nə
qayırıb?” (26, 185).
Bakıya qurultaya göndərilən Əziz, qayıdandan sonra deyir:
“ – Heyif ki, rusca bilmədiyimdən danışıqlarını başa
düşmədim” (26, 322).
Ermənilərin Azərbaycanda törətdikləri qırğınlar xatırladılır:
“Azərbaycanlılar yaşayan başqa kənddən gəlmiş bir
mötəbər adam isə deyirdi ki, on səkkizinci ildə etdikləri kimi,
____________Milli Kitabxana____________
300
daşnaklar yenə də bolşevik adı ilə gəlib kəndi topa tutacaqlar,
xalqı qıracaqlar, camaat qorxub, qaçıbdır” (26, 47).
Nəcmi müəllim də romanda diqqəti çəkən obrazlardan
biridir. O, bütün ətrafda nüfuz sahibidir. Onu eşitmək istəyirlər,
sözü ilə hesablaşırlar. Nəcmi müəllim baş verən
hadisələrdən
bir Azərbaycan ziyalısı kimi narahatdır:
“O proqramda elm və mədəniyyətin heç bir dövrdə qalxa
bilməyəcəyi yüksək bir dərəcəyə çatması göstərilirdi. Lakin
elmi, mədəniyyəti nəzərdə tutulmuş o yüksəkliyə kimlər
qaldıracaqdı? Əzizlər, Veyslər, Büləndlərmi? Bu adamlar
parçalayıb məhv etdikləri köhnənin, keçmişin üstündə nə
sayaq bir gələcək yaradıb quracaqlar? Bu gələcəyi necə, hansı
yol ilə quracaqdılar?” (26, 171).
Nəriman Nərimanov bir şəxsiyyət kimi Nəcmi müəllimin
idealıdır və o, roman boyu bu böyük insanı, xüsusilə onun
1906-cı ildə Zaqafqaziya müsəlman müəllimlərinin
qurultayında çıxışını xatırlayır:
“Nərimanovun yalnız nitqi yox, şəxsən özü, dəyanəti,
möhkəm qəlbə malik olmağın canlı bir timsalı kimi,
qurultayda, xitabət kürsüsündə onun gözü qabağında
durmuşdu” (26, 338-339).
