Yaşar rzayev
Yüklə 3,32 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Şəhribanı onun sözünü kəsdi: – Əlbəttə, indi vaxtın olmaz. Kolxoza yazılıbsan, böyük adam olubsan. Bizdə nə var Yoluq-yoxsul adamıq. – Bəy qızı
- Kolxoz deyəndə ağzınıza çullu dovşan sığmır, de görüm mənim qapımda yaxşı dolanırdın, yoxsa indi
- – Vallah, – dedi, – nə bilim, ay xanım, görək axırı nə təhər olur da”. (
____________Milli Kitabxana____________ 175 həmin dövr gerçəkliyinin ayrı-ayrı epik lövhələrinə görə maraqlı ola bilər. Əbülhəsən əsərinə ilk roman obrazlarını gətirmişdir. Bunlar Bakı fəhləsi, yeni kolxoza rəhbərlik etmək üçün göndərilən Bünyad, yeni kənd uğrunda yorulmadan çalışan Qumru, kənd fəalı Muzdur, milis rəisi, pozucu qüvvələrə məharətlə rəhbərlik edən Kamal, qolçomaq Əhməd, kənd ortababı Babacan, Cani kişi və başqalarıdır. Bunların hər birini müəllif canlı xarakter səviyyəsinə qaldırmağa çalışmış, fərdi özəlliklərini, psixoloji aləmlərini açmağa səy göstərmişdir. Mehdi Hüseyn “Tərlan” romanına (1937-1938) əvvəlki “Daşqın” əsərinə nisbətən bir neçə canlı obraz gətirmişdir. Və bu roman da partiya təbliğatçısı və şüarçısı səviyyəsində görünən baş qəhrəmanı Tərlanın sxematik, cansız obrazı ilə deyil, Mürsəl kişi, Güləli oğlu, Həmid, Ədhəm kimi canlı insanları ilə diqqəti çəkir. Romandan bir parça: “Şəhribanı onun sözünü kəsdi: – Əlbəttə, indi vaxtın olmaz. Kolxoza yazılıbsan, böyük adam olubsan. Bizdə nə var? Yoluq-yoxsul adamıq. – Bəy qızı istehzanın yersiz olduğunu duyub səsinin ahəngini dəyişdi: – ____________Milli Kitabxana____________ 176 Kolxoz deyəndə ağzınıza çullu dovşan sığmır, de görüm mənim qapımda yaxşı dolanırdın, yoxsa indi? Güləli oğlu adəti üzrə əlindəki çubuqla yeri qurdalayırdı. O, Şəhribanının sualını eşitməməzliyə vurdu. – Vallah, – dedi, – nə bilim, ay xanım, görək axırı nə təhər olur da”. (44, 498). “Görək axırı nə təhər olur” – bu, təkcə Güləli oğlunun deyil, kənddə kolxoz quruculuğuna, sovet hakimiyyətini möhkəmləndirmək tədbirlərinə heç də könüllü qoşulmayan, hətta zorakı yollarla cəlb edilən minləri, yüz minləri düşündürən bir sual idi. Gənc Mehdi Hüseynin siyasi-ideoloji inamı və həyat həqiqətlərinə sədaqətli qalmaq instinkti arasındakı ziddiyyətlər də məhz belə epizodlarda görünürdü və onun bir istedadlı yazıçı kimi imkanlarını təsdiq edirdi. Əli Vəliyev də həmin illərdə yazdığı “Qəhrəman” romanı ilə kolxoz quruluşu uğrunda sinfi mübarizəni tərənnüm etmişdir. Lakin bu roman cərgədə olan eyni istiqamətli romanlardan heç bir üstünlüyü ilə fərqlənmir, bəzii təbii məqamlarına baxmayaraq, bədiilik baxımından, kompozisiya quruluşu və bəsit təsvirləri ilə zəif təsir bağışlayır. İdeoloji tələblərə “xüsusilə” cavab vermək səyləri romanda nəzərə çarpır. ____________Milli Kitabxana____________ 177 Ümumiyyətlə inkar etmək olmaz ki, otuzuncu illərdə müəlliflər fərdlərin yox, təbəqələrin, siniflərin psixologiyasını açmağa çalışsalar da, ədəbiyyatımıza bəzi yaddaqalan obrazlar gətirə bilmişlər. Ədəbi təcrübənin azlığı, janrın yeniliyi, dövrün kəskin ziddiyyətləri, ideoloji təzyiqin artması və s. çətinliklərə baxmayaraq, gənc müəlliflərin roman yazmaq səyləri, əlbəttə, qiymətləndirilməlidir. Təsadüfi deyildir ki, həmin dövrün romanları sonralar yenidən işlənmiş və nisbətən təkmilləşdirilmişdir. “Saçlı” romanında hadisələr otuzuncu illərin əvvəllərində cərəyan edir və müharibə illəri də daxil olmaqla böyük bir dövr əhatə olunur. S.Rəhimov 1940-cı ildə yazmağa başladığı, üzərində 10 ilə qədər işlədiyi üç cildli “Saçlı” romanının araya gəlməsi haqqında yazırdı ki, “Saçlı”nı yazarkən sanki daş-qaya üstündə buruq qoyub yerin qatlarını qazmışam. Əsər araya gələndən sonra buradakı mənfi hadisələrin sovet həyatı üçün səciyyəvi xarakter daşımaması, sovet cəmiyyətində Sübhanverdizadə, Meşinov, Balacayev və b. kimi mənfi ünsürlərin olmaması barədə fikirlər səslənmişdir. Dövrün nüfuzlu tənqidçiləri yazırdılar ki, romanda müəllif “hadisələri və insanları birtərəfli, özü də dövrümüz üçün heç də səciyyəvi ____________Milli Kitabxana____________ 178 olmayan bir şəkildə əks” etdirmişdir (46, 43), “sovet varlığı haqqında birtərəfli, natamam və bəzən də yanlış təsəvvür” yaratmışdır (46, 44), “qara qüvvələrin təsirinə olduqca böyük yer vermiş, onların qarşısında duran sovet adamlarını isə çox ağır hərəkət edən, düşmənə fürsət verən, döyüşkənlik ruhundan məhrum olan adamlar kimi meydana çıxarmışdır” (66, 227) və s. Bunlar da ilk növbədə sovet cəmiyyətinin artıq konfliktlərdən uzaq olması barədə şüurlara yeridilən ideoloji diqtənin əks- sədası idi. “Konfliktsizlik” dövründə tənqidi realizmə üz tutması S.Rəhimovun ciddi nöqsanı hesab edilsə də, “Saçlı” romanı xüsusilə ikinci və üçüncü cıldləri ilə sosialist realizminin, sinfilik mövqeyinin bir nümunəsi olaraq görünür. Amma belə bir qənaəti də təsdiq etməliyik ki, romanda həmin dövr hadisələrinin real mənzərəsi, canlı və yaddaqalan obrazlar vardır. “Saçlı” birinci cildi ilə güclüdür, cəlbedicidir, təsirlidir, bədii nümunə kimi yaddaqalandır. Düzdür, burada da uzunçuluq, yoruculuq çoxdur. Sonradan yazılan iki cild isə (yalnız üçüncü cildin əvvəllərində Zülmətin dəstəsinin darmadağın edilməsi, Sübhanverdizadənin ifşası ılə bağlı epizodlar istisna olmaqla) artıq görünür. İkinci və üçüncü cildlər sanki raykom katibi Tahir Dəmirov obrazını “ətə-qana ____________Milli Kitabxana____________ 179 gətirmək” və Şaçlı – Rüxsarə obrazını ön plana çıxarmaq, inkişafda göstərmək məqsədini güdür. Müəllif Tahir Dəmirovu at belində kəndləri gəzdirir, onun qorxmaz və dönməz olduğunu sübut etməyə çalışır, novatorluğunu, işgüzarlığını, təşkilatçılığını qabartmaq istəyir. Bütün bu səylərinə baxmayaraq, Dəmirov bədii obraz kimi Sübhanverdizadə səviyyəsinə qalxa bilmir. Bu obraz, müəllifin bütün səylərinə baxmayaraq, sxematik və birtərəflidir. Onunla bağlı epizodlarda uzun-uzadı “hərəkət” varsa da, bədiilik yoxdur. Elə birinci cildin axırlarında Dəmirovun Baş Yollar idarəsində “fəallığı” da oxucunu yorur, belə epizodlarda estetik həzz məqamları yoxdur , bu və digər belə parçalarda oçerkvari təfsilatlar romanın daxili poetikasını bəsitləşdirir. Saçlı – Rüxsarə obrazını da bitkin hesab etmək olmaz. Zülmətin dəstəsi ilə döyüşdən sonra müəllifin uzun-uzadı əhvalatlarla Rüxsarəni inkişafda göstərmək istəməsi səyləri heç də obrazı zənginləşdirmir, tamamlamır. Biz Rüxsarəni yalnız müəllifin cızdığı xətt üzrə, tərcümeyi-hal, “hərəkət” xronikası ilə “inkişafda” görürük. Və burada da bədiilik əvəzinə oçerkçilik üstünlük təşkil edir. Romanın kompozisiyası bədii tutumundan xeyli genişdir. Birinci cilddə start götürən və nisbətən genişlənən romanın Yüklə 3,32 Kb. Dostları ilə paylaş:
|