____________Milli Kitabxana____________
197
dözümü və aclığı, onlara çətin şəraitdə çörək
gətirilməsi; Lalə
İsmayılzadənin atasının ölümü; musiqi müəllimi Sədəfin taleyi
və s. Budur, belə mənalı və təsirli epizodlardan biri:
Usta Ramazanın hər iki oğlu müharibədən qayıtmamışdır.
Onlardan heç bir soraq yoxdur. Günlərin bir günü oğlanlarından
biri, dörd il sorağı gəlməyən, Ukraynada partizan hərəkatının
iştirakçısı olan Paşa qayıdır. Lakin o, şikəstdir, bir qolunu
itirmişdir. Odur ki, birbaşa öz evinə, onun yolunu illərlə
gözləyən arvadının yanına deyil, atası evinə gəlir.
“
Bu anda qapı ağzında bir qadın göründü. O, tünd rəngli
parçadan don geyinmiş, başına kələğayı örtmüş, qara
saçlarını ortadan ayırmışdı. Ayaqlarında gödək dabanlı,
sadəcə qara tufli vardı.
Paşa dalı qapıya sarı oturduğu üçün onu görmürdü.
Ayaq səslərini eşidəndə dönüb geriyə baxdı. Ixtiyarsız olaraq
yerindən qalxdı və qadına tərəf getmək istədi, amma kəsik
qolu yadına düşəndə ayaq saxladı.
– Sabahınız xeyir, – deyə qadın Ramazandan
yaşınaraq gözlərini yerə
dikdi.
– Yaxın gəl, qızım Nailə, utanma! – deyə qoca ayağa
qalxıb gəlininə yanaşdı, onun boynunu qucaqladı, bu dəfə
____________Milli Kitabxana____________
199
çətin deyildi. Ancaq Nailə? Yox, o, dörd illik intizardan sonra
daha dözə bilməzdi.
– Paşa, – dedi, – mən səni öz evimizdə gözləyirdim.
– Mən buna həmişə arxayın idim.
– Görünür, arxayın deyilsənmiş...
– Yox, yanılırsan... – Paşanın kiprikləri titrədi. O,
gözlərini yerə dikdi.- Arxayın olmasaydım, sən məni bir də
görə bilməzdin, ancaq mən...
Nailənin qolları onun boynuna dolandı. Heç birindən səs
çıxmadı” (43, 230).
Əllinci illərin ortalarından “istehsalat”
mövzusu bədii
yaradıcılıqda yeni məzmun və bədii-estetik istiqamət almağa
başladı. Insanın, bir obraz kimi, neft buruğunun, dəzgahın,
qaldırıcı kranın, pambıq tarlasının, heyvandarlıq fermasının
fonunda yox, ön planda göstərilməsinə üstünlük verildi. Bu
baxımdan “Qara daşlar”, xüsusilə “Böyük dayaq” romanları
yeni istiqamətdə mühüm addımlar idi. Belə romanlarda həyatın
müxtəlif sahələrinin konfliktləri,
bir çox ziddiyyətlər və
problemlər görünməyə başladı, insanın daxili aləminə daha çox
diqqət yetirildi. Əmək qabaqcıllarının təsvirindəki sxematizmin
aradan qaldırılmasına, insanın bədii-estetik təcəssümündəki
birtərəfliliyin aradan qaldırılmasına səylər göstərirdi.
____________Milli Kitabxana____________
200
1948-ci ildə yazılan “Gələcək gün” romanı Mirzə
İbrahimovun yaradıcılığında və bütünlükdə Azərbaycan
ədəbiyyatında diqqəti cəlb edən bir hadisəyə çevrildi. “Dumanlı
Təbriz”dən sonra Cənub mövzusunda yazılan bu maraqlı
romanda, bir çox təqdir olunası məzyyətlərinə baxmayaraq
(bunların haqqında ikinci fəsildə danışacağıq),
siyasi pafos
qədərindən artıqdır və bu da yazıçıdan əvvəl dövlət adamının,
iictimai-siyasi xadimin sırf ideoloji mövqedən siyasi
publisistikası səviyyəsində görünür. Lakin əsərdə təbii və real,
həyati xətlərin bədii-estetik təsiri daha güclü olduğu üçün
romanın ədəbiyyatımızda və oxucu dairəsində yaşarılığı
zəmanətli olmuşdur.
Otuzuncu illərdən senzuranın qadağan etdiyi bəzi
həqiqətlərin “mənfi” obrazların dilindən
səsləndirilməsini bədii
vasitə hesab etmək olar və bir çox roman müəllifləri bu üsuldan
istifadə etmişlər. Belə sözlər “mənfi” obrazın xarakterini
açmaqla yanaşı, “nəyə isə” işarə vurmuşdur, xatırlatmışdır,
yaddaşa qaytarmışdır və beləliklə də oxucu şüuründa müəyyən
izlər qoymuşdür. Müəllif isə bu “məsuliyyəti” “mənfi” obrazın
üzərində qoymaqla həm özünü sığortalamış, həm də, necə
deyərlər, “ürəyinin başında düyün salan” sözləri ifadə etmişdir.
