332
BU
QƏRİB ELLƏRƏ VƏTƏN DEDİ O...
RAYONUMUZDA İLK TƏHSİLİN TARİXİNDƏN
BİR YARPAQ
(İlahiyyatçı anam Meyva Ağası qızının əziz xatirəsinə)
Əzizim ulu dağlar,
Çeşməli sulu dağlar.
Burda bir q
ərib ölüb,
Göy kişnər,bulud ağlar.
O, çox q
əribə, həm də faciəli bir tale yaşayıb. Çox-çox
ill
ər bundan əqdəm, az qala yüz ildən artıq vaxt ötmüş bir
zamanda
uzaq-uzaq türk ell
ərindən heç vaxt üzünü görmədiyi
v
ə tanış olmadığı bu yerlərə gələrək qərib bir diyarda özünə
yurd-
yuva salmış,və ...
Q
ədim və əsrarəngiz Şabran (keçmiş Dəvəçi) elinin əsl
qürur m
ənbəi sayılan ulu və heyrətamiz Çıraqqaladan (məncə
bu möht
əşəm qalanı dünyanın 8-ci möcüzəsi də adlandırmaq
olardı, yəqin) xeyli aşağılarda,
bir az ərköyün, bir az da şıltaq
v
ə dəlisov Xəzərin sinəsinə məhəbbətlə qucaq açan qədim bir
yaşayış məskəni- Çölquşçu kəndi.
K
əndin dənizə açılan gündoğan çıxışında geniş ərazini
tutmuş, illərin, əsrlərin açı və kədərli xatirələri ilə uyuyan bir
k
ənd məzarlığı. Məzarlığın girişində sinəsini mamır basmış,
üzü
əks tərəfə-şimala baxan (nə vaxtsa aparılacağı nəzərdə
tutulan) t
əbiətin, zamanın gərdişi-qovğalarında kösöv kimi
qars
ıb-yanmış, kiçilib-beli bükülmüş baş daşı buraya yolu
düşən hər kəsin diqqətini cəlb edir. Hüznlə sanki dünyanın
g
əlişindən və gedişindən acı-acı söhbətlər açır. Bu dünya
fanidir, ey ged
ən yolçu, sərvaxt ol,
aldanma ona-deməklə elə
333
bil f
əryad qoparır. Əcaba görən kimindir bu məzar ? On illər
boyu bu q
ərib torpaqda uyuyaraq nə vaxtsa Vətəninə köçü-
rül
əcəyini həsrətlə gözləyə-gözləyə yanıb-yaxılan bu qərib
insan kimdir, n
əçidir, haradan gəlib, haraya gedirmiş o ?!..
Əslən Dəvəçi (indiki Şabran) rayonunun Qələgah kən-
dind
ən-məşhur əfəndilər nəslindən olan, hazırda təqaüdçü
mü
əllim Firəngiz Kərəmovanın dedikləri :
-
Əvvəlcə onu deyim ki; Çar Rusiyası dövründə nəslimizin
uluları-üç qardaş əfəndini-Abdulvahabı, Məhəmməd və
İsmayılı siyasi motivlərə görə həbs edib Kazana (Tatarıstana)
10 il müdd
ətinə sürgün etmişdilər. Uzun müddət sürgün həyatı
yaşayan qardaşlardan biri-Məhəmməd Əfəndi
sonralar xəlvəti
İrana keçmiş, lakin onu orada öldürmüşdülər. İsmayıl Əfəndi
is
ə (Həmdulla Əfəndinin atası) Kazanda dünyasını dəyişmişdi.
Öt
ən əsrin iyirminci illərininin ortalarında, təxminən 1925-ci
ild
ə Həmdulla Əfəndi (O, 1918-ci ildə AXC hakimiyyətində
Parlament üzvü olmuşdur) Kazana getmiş, oradan əmisi
Abdulvahab Əfəndinin özünü, atası İsmayıl Əfəndinin isə
n
əşini (ölüsünü) vətənə gətirmiş, onu doğma torpaqda –
Q
ələgah kəndində dəfn etmişdi.
Keçmiş rayon Sovetinin deputatı, sinəsi orden-medallı,
m
əşhur sağıcı, indi isə el anası Saray Bayramovanın
dedikl
əri :
-H
əmdulla Əfəndi Kazanda olarkən Sacidə adlı bir tatar
qızı ilə evlənir. Vətənə dönərkən Sacidənin 14-15 yaşında
qardaşı Kərimi də özləri ilə gətirirlər. Öz elində ibtidai dini
t
əhsil almış Kərimə Əfəndi ilahiyyatdan dərs keçir. Qısa
vaxtda Quranı uğurla başa vuran Kərim öz fitri istedadı, dərin
biliyi v
ə hazırcavablığı ilə Əfəndinin hüsn-rəğbətini qazanır,
t
ələbə yoldaşları arasında seçilib- fərqlənir.
Uzun ill
ər rayon məktəblərində müəllim, məktəb
direktoru, sonralar is
ə rayon rəhbərliyində çalışmış Ramiz
Əfəndi Vahabovun dedikləri:
334
- K
ərimin yüksək fərasətini
və qabiliyyətini hiss edib
duyan H
əmdulla Əfəndi ona ali dini təhsil verilməsi qərarına
g
əlir və bunun üçün əmisi Abdulvahab Əfəndiyə xahişçi düşür.
O vaxtlar Suriyanın Şam (indiki Dəməşq) şəhərində diplom
v
ə ali dərəcəli alimlik adı verən Dini Mərkəz fəaliyyət
göst
ərirmiş. Həmin Mərkəzin Azərbaycanın Şamaxı (Əxi-
ərəbcə qardaş deməkdir, beləliklə Şamaxı Şamın qardaşı
anlamına gəlir) şəhərində filialı işləyirmiş. Həmin filialın
r
əhbəri Abdulvahab Əfəndinin dostu imiş. Odur ki, Əfəndi
dostuna rica m
əktubu yazır, Qələgahdan Seyfəddin Əfəndini
v
ə Kərimi, Nohurlardan isə Güləli Məmmədovu ekstern
imtahan verm
ək üçün Şamaxıya yollayır. Çox keçmir ki, onlar
Şamaxıdakı dini məktəbdə müvəffəqiyyətlə ekstern imtahan
ver
ərək hər üçü alimlik dərəcəsi almaqla ali dini təhsil
haqqında diplom alaraq Dəvəçiyə qayıdırlar...
Rayonun Çölquşçu kənd məscidinin dindarı Rəşad
V
əliyevin dediklərindən:
- Deyil
ənə görə, o vaxtlar mahalımızda Əfəndilər, xüsusilə
H
əmdulla Əfəndi də daxil olmaqla çox
böyük hörmət və nüfuz
sahibi olublar. Onlar
əhali arasında müqəddəs dinimizin
t
əbliğində böyük əmək sərf edər, arzusu olan gənclərə dini
bilikl
əri öyrədər, Həcc ziyarətinə getmək istəyənlərə maddi və
m
ənəvi dayaq olarmışlar. Bunları bilən ulu babam – Vəli kişi
H
əmdulla Əfəndinin yanına gedir. Ondan Həcc ziyarətinə
getm
əyin yollarını və qaydalarını öyrənmək istəyir. Babamı
mehribanlıqla qarşılayan Əfəndi
təbəssümlə, lakin ciddi
şəkildə deyir:
- V
əli kişi, bilirəm, kəndinizin hörmətli və imkanlı
şəxslərindənsən. Arzun müqəddəsdir. Ancaq kəndinizdə məs-
cid v
ə bulaq yoxdur. Camaatınız susuzluqdan əziyyət çəkir.
M
əncə sən kəndinizdə ilk növbədə məscid və bulaq tikdirsən
el
ə Həcc ziyarətinə getmiş kimi olarsan. Məscidin tikintisini
tezl
əşdir ki, yaxınlarda oraya işləmək üçün ilahiyyatçı Hacı