Yolcu-roman verstka indd
Yüklə 2,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
553 rı da köçürərəm. İndi şükür duası oxuyub yatmalı, dincəlməli, dün- yanın yollarını yormuş ahıl və dünya işığından məhrum səyyahın söylədiklərini kağıza köçürməliyəm. Görünür, gecəni ikimiz də narahat yatmışdıq, səhər süfrəsindən sonra Mirzə Yusif yaddaşının dərinliklərindən qayıtmaqda xeyli çətinlik çəkdi: əvvəl uzun-uzadı susdu, deyəsən, nədən başlamaq- la bağlı xeyli götür-qoy elədi, mən də balaca mizin üstündə kağı- zı düzəldə-düzəldə gözlədim, axır ki, illərin ağırlığı, yolların yor- ğunluğu, yaşantılarının yükü altından səsini eşitdim: «Mən Alla- hın həqir bəndəsi…» Lələk qələmim kağızın üstündə sağdan-sola hərəkətə gəldi, elə həmin an da gerçək aləmdən qopub bir ömrün hekayətinin mövcud olduğu nağılvarı aləmə düşdüm. Mirzə Yusif durğun gözlərini başımın üstündən tavan altındakı kiçik pəncərə, daha doğrusu, pəncərədən düşən solğun payız işığına dikib yad- daşını ərşi-arğac eləməyə, mən də bitən səhifələri elə böyrümdəcə həsirin üstünə yığa-yığa yazmağa başladım. Söylədikləri o qədər rəvan, duyğulu, riqqət doğurandı ki, tez-tez gözlərimin nəmləndiyini, cismimin gərildiyini hiss eləyir, xəttimə xələl gəlməsin deyə, özümü tarazlamalı olurdum. Mirzə Yusif qələmimin səsindən sövq-təbiilə söylədiklərini yazıb çatdırmağımı gözləyir, sözləri aram-aram deyir, bəzən sükut eləyirdi. Bir oturu- ma yeddi səhifə yazırdım, hər parçadan əvvəl Mirzə Yusif yadda- şında heyrətamiz dəqiqliklə saxladığı şeir parçaları, hikmətli sözlər, şah beytlər, bəndlər, bayatılar söyləyirdi, hətta bir yerdə mənim əşarımdan da beyt gətirdi. Parçanı bitirəndən sonra yazdığımı oxu- yurdum, adətən təshih-filan olmurdu, görünür, uzun illər hər şey iç dünyasında yerbəyer olmuşdu. Günün qalan hissəsini hava yax- şı olanda karvansaranın həyətində, tutqun günlərdə elə hücrədəcə bəzən Kərbəlayı Mahmudla, bəzən ancaq ikimiz olub-keçənlərdən, şeriyyətdən söhbət eləyirdik. Görürdüm, həmsöhbətim bir vaxtlar Osmanlı, rus, Hindistan, Əfqanıstan məmləkətlərilə döş-döşə gələn Əfşarlar dövlətinin dağılmağından çox qüssələnir. Günlərimiz beləcə keçirdi, bir vaxtlar Nadir Şahın Şəkiyə ha- kim göndərdiyi şiə Məlik Nəcəfin əməllərindən sünni camaatı- nı qorumaq üçün vəkil seçilib hökmdarın fərmanını almış, sonra Məlik Nəcəfin fitnələrindən qorxmayıb Şahın hüzurunda dəyanət
554 göstərmiş Əlican oğullarından Kəndxuda Qurbanın törəməsi Çələbi düşmənini külfətilə qətlə yetirəndən, «Gələrsən-görərsən» qalasına çəkilib Şaha dirsək göstərəndən sonra yenə vəkilliyində saxlanmışdı. O vaxt Nadir Şah şəhərin gözəl imarətlərini, böyük dükanlarını yandırtmış, bir neçə para kəndin camaatını da Xorasa- na sürgün eləmişdi. Deyirdilər, o vaxt Hacı Çələbi xan oğlu Həsən ağanı Şahın hüzu- runa göndərib əsirləri istəmişdi, Şah da demişdi, ey bədzat, neyçün sənin atan mənə qarşı çıxdı, itaət eləmədi? Həsən ağa da deyib, sənə fəda olum, Şahım, mənim o həddim yoxdu ki, sənə cavab verəm, o ixtiyarım da yoxdu ki, atama bir söz deyəm, mən qulluğuna ölməyə gəlmişəm, ya məni öldür, ya da izin ver, əsirləri aparım. Onun belə cəsuranə danışığı Şahın xoşuna gəlib Həsən ağaya əsirləri aparmaq üçün izin vermişdi. Nadir Şahın qətlindən sonra Hacı Çələbi xan Təbrizdən qu- zeyə cəmi Azərbaycana xanlıq eləmək istəyirdi, Sədrəddin Əfəndi, Mirzə Qasım, Yusifoğlu kimi dərrakəli, tədbirli, məsləhətçilərinin, Ağakişi bəy, Həsən ağa kimi igid övladlarının sayəsində xanlığı- nın hüdudlarını xeyli genişləndirdi, hətta Təbrizdə şahlıq iddiası- na düşən Əmiraslan xan Qırxlunu sınıq salıb, Sədrəddin Əfəndi kimi fazil və alim kimsəni Təbrizə naib göndərdi, Qarabağlı Pənah xan Cavanşiri, Qaradağlı Kazım xanı, Naxçıvanlı Heydərqulu xanı, gəncəli Şahverdi xanı, Gürcüstan valisi İrakli xanı hüzuruna gəlməyə məcbur elədi. Düzü, bütün bunlardan Kərbəlayı Mahmud vasitəsilə xəbər tuturduq, arabir Mirzə Yusiflə şəhəri gəzməyə çıxmağımı nəzərə almasaq, fikrim-zikrim get-gedə daha maraqlı olan, kağıza köçürə- köçürə həyəcanlandığım hekayətin yanındaydı. Bu ahıl, pirani in- san gözlərimdə gündən-günə böyüyürdü, indiyəcən belə zəngin ömür yaşamış kimsəyə rast gəlməmişdim. Bəzən bir neçə gün çalışmırdıq, Mirzə Yusif özünü halsız hiss eləyirdi, fikirlərini cəmləşdirə bilmirdi, belə vaxtda Kərim yuxarı məhəllədəki təbibin ardınca qaçır, dava-dərmandan sonra xəstənin halı düzəlirdi. Görünür, Gözəgörünməz lütfünü ondan əsirgəmək, işini yarımçıq qoymaq niyyətində deyildi. O dincəldiyi günlərdə mən yazdıqlarımın üzünü səliqəylə köçürürdüm ki, əlimdə iki
555 nüsxə olsun, dünyanın işlərini bilmək olmaz, qalan vaxtımı da öz əşarımın tərtibinə sərf eləyirdim. Kərbəlayı Mahmudun sayəsində Ağsuya gedən bir Allah bəndəsi tapıb Ağa Məsihə və Zülaliyə namə göndərmiş, olub-keçənləri yerli- yataqlı yazıb vəziyyətimdən hali eləmişdim. Dörd ay sonra nəzmlə cavab aldım. Mənim: Gövhəri-nəzmin, Nişat, eyləmə hər yerdə sərf, /
Ağa Məsih: Gövhəri-nəzmin, Nişat, düşsə Məsih əlinə, /Rağiyi bazar edib aləmə şöhrət verir, – beytilə, Zülalisə: Nəzmi-Nişatü Məsih düşsə Zülali ələ, /Feyzi-həyat əbəd eyşi-məsərrət verir, – beytilə bitən nəzirə göndərmişdi, bu da məni çox məmnun elədi. Məni unutmamış- dılar, əşarıma dəyər verirdilər, bircə beytim belə könüllərə yazıl- mışdısa, hələ yaşamağa dəyərdi. Bundan belə necə olacaqdı, ömrü boyu vətəni Tiflisi görməyə can atan, amma qismətindən sonunu bu karvansarada gözləyən qoca Haqqa qovuşandan sonra həyatım adi axarına dönməyəcəkdimi? Mirzə Yusifin Firəngistanda, İstan- bulda, İsfahanda, Muğan çölündə, Təbrizdə yaşadıqlarının, heç ol- masa, yüzdə, mində birini yaşamamışdım, bu boyda zəka, mərifət, yaddaş dəryası gözlərimin qarşısında sönüb-sovurulub gedirdi, bir müddətdən sonra qüssəli xatirəyə çevriləcəkdi. Mirzə Yusifin yaddaşındakıları kağıza köçürməyim iki il çəkdi, daha dəqiq desəm, hicri 1163-cü, miladi 1750-ci ilin erkən payız günlərinin birində son parçanı danışıb yüngülləşdi, ağır yükdən qurtulmuş kimi, köksünü ötürüb dedi, “Şükür kərəminə, İlahi, daha arxayın ölə bilərəm,” Sonra qurşağından pul kisəsi çıxarıb əlavə elədi, “Bu sənin haqqındı, haqqını halal elə. Əlini atıb bir kisə də çıxardı, dedi, “Görürəm, Allah adamısan, səndən iki ricam var: Kərbəlayı Mahmudla məni dəfn elərsən, əlyazmaların birini Ərdəbildə Mirzə Kəmaləddinə göndərər, birini də özündə saxlar- san, nə qədər ki, saraylarda rahatlıq yoxdu, şahların biri gəlib, biri gedir, bu hekayət kimsəyə gərək deyil.” Ardınca sandığının birini açmağı buyurdu, dedi: “Bu kitab- lar, yazı dəsti, səfərlərim boyu apardığım qeydlər də səndə qal- sın, özünə lazım olanı əxz elərsən, – sonra ikinci sandığı açdırdı, dedi, – burda üç dəst bahalı libas var, birini Kərbəlayı Mahmuda, o birini Kərimə verərsən, biri də sənə halaldı; bir tay başmaq, bir
556 sinəbənd, bir də qolbağı var, onu da məzarıma qoyarsan”. Son sözlərini söyləyəndə səsi titrədi, qırıldı bu məqamda, az qala, hönkürəcəkdim. Əlindən tutdum, “Mirzə Yusif, – dedim, – Alla- hın lütfüylə ömür hekayətimizi qələmə aldığıma görə taleyimə minnətdaram, həyatıma nə qədər məna qatdığınızı təsəvvürünüzə gətirə bilməzsiniz; rahat ola bilərsiniz, istəklərinizi övladınız kimi yerinə yetirəcəyəm”. Sonra özümü saxlaya bilməyib bayıra çıxdım, şabalıd ağacının altında ağlayıb boşaldım. Elə o axşam da Kərbəlayı Mahmudla söhbətləşdik, dedi: “Ölüm əmri hamımıza gələcək, müsafirim oldu- ğu bu yeddi il ərzində Mirzə Yusif həyatımın bir parçasına çevrilib, onun itkisi məndən ötrü də ağır olacaq: axır vaxtlar qalxan sünni- şiə məsələsinə görə onu elə karvansaranın həyətində dəfn elərik, sonra hər şey durular, qəbiristanlığa köçürərik”. Axırıncı dəfə gələndə həkim bizi qırağa çəkib, hər gün nəhs xəbərə hazır olmağı- mızı söyləmişdi, biz də ölümün lap yaxında olduğunu duyurduq. Mirzə Yusif Tiflisi axır günlərini yataqda keçirdi. Daha qalx- mağa heyi qalmamışdı, Kərim gündə üç dəfə başını dikəldib şorba suyu içirdirdi. Şüurunun get-gedə zəiflədiyini, danışmaq iqtidarı- nın tükəndiyini, gözümüzün qabağındaca söndüyünü görürdük. Vəsiyyətə oxşar söhbətinin yeddinci günü səhər Kərim gözüyaşlı qapımı döyüb dedi: “Mirzə Yusif ağa gecə canını tapşırıb”. Kərbəlayı Mahmudla özümüzü çatdırdıq, fatihəsini oxuduq, köməkli yuyub kəfənlədik, məzarını qazıb karvansaradakı üç-dörd müsafirin yar- dımıyla dəfn elədik. Dediyi kimi, anasından yadigar qalan bir tay başmağı da, yeddi il anasını əvəz eləmiş aysor qadının verdiyi gü- müş qolbağı da, bir vaxt hansı istəkləsə İstanbulda aldığı sinəbəndi də məzarına qoydum. İki həftə sonra Kərbəlayı Mahmud daşyonan usta gətirtdi, sinədaşı və başdaşı yondurdu, üstündə «Allahın həqir bəndəsi səyyah Mirzə Yusif Tiflisi», doğum və ölüm tarixini yazdırdı, yol şəkli çəkdirdi, bir də mənim «Görmədim» rədifli mürəbbemdən iki misra yazdırdı: Bu cəzanın bir həqiqi aşinasın görmədim, /Hər kimin
Qırxıncı gün ömür hekayətimə az-çox bələd olan Kərbəlayı Mahmud dedi, Mirzə Nişat, hara gedəcəyini bilməməkdənsə, elə burda qalmağın məsləhətdi, mən də qismətimə boyun əyib onun 557 sözündən çıxmadım. Bir neçə aydan sonra Ərdəbilə gedən Allah bəndəsi tapıldı, Mirzə Yusifin ömür hekayəti köçürülmüş (yaşadığı
müfəssəl naməylə Mirzə Kəmaləddin Təbriziyə göndərdim. O vaxtdan hər gün karvansara həyətindəki tənha məzarla həmsöhbətəm, ona öz ömrümün hekayətini danışıram. Cavan ya- şımda bir səhvim ucbatından quş kimi eldən-elə düşdüm, axırda tale gətirib məni Mirzə Yusif Tiflisinin müdriklik ağacının budağı- na qondurdu. İndi bir müddət dolanmağa imkanım var, qələmimlə güzəranpulu da qazana bilərəm. Mirzə Yusif düz deyibmiş, insan ömrünün harda bitəcəyini bilsəydi,
558 MÜNDƏRİCAT BİRİNCİ KİTAB MƏĞRİBLƏ MƏŞRİQ ARASINDA FAŞ ELƏMƏK İSTƏDİYİM SİRR ............................................................................................7 DÖRD GÜN ƏVVƏLİN YUXUSU .........................................................................................13 ALLAHIN HİFZİ ..........................................................................................................................19 AH, BU JOZEF QRENYÖ… ......................................................................................................25 YOL VƏ QƏMLİ GÖZLƏRİN HEKAYƏTİ ..........................................................................31 AH, PARİS, PARİS… ..................................................................................................................37 ALTI İL VƏ BÜTÖV BİR ÖMÜR ..........................................................................................43 VENEZİADA ÜÇ İL, YAXUD EHTİRAS GİRDABINDA ................................................49 YEDDİ TƏPƏ ÜZƏRİNDƏKİ XƏYAL ...................................................................................55 SƏADƏT ASTANASINDA ON BİR İL ................................................................................62 ÜZÜ GÜNÇIXANA DOĞRU ....................................................................................................69 ÖZ CİYƏRİNİN QANINI İÇƏN ÇAQQAL .........................................................................76 ÖMRÜN UÇAN QUŞU ..............................................................................................................83 AĞLAR GÖZLƏRİN KƏDƏRİ ................................................................................................90 DƏRDİN MİN ÜZÜ....................................................................................................................97 ÜÇ İLİN SƏRGƏRDANLIĞI .................................................................................................104 YENƏ SƏADƏT ASTANASINA DOĞRU..........................................................................111 AH, ƏLAHƏZRƏT DÖZÜM… ..............................................................................................118 QUL OLMAQ QORXUSU .......................................................................................................125 XƏYALLARIYLA GÖRƏN SEVGİ ........................................................................................134 İKİNCİ KİTAB MUĞAN ÇÖLÜNÜN YOVŞANI
559 BAŞIMDA SƏRVÜ-RƏVANIN XƏYALI .............................................................................172 İLĞIMLAR İÇİNDƏ YOLÇULUQ.........................................................................................179 VƏLİNEMƏTİN İNTİZARINDA ...........................................................................................186 BƏNDƏ YOLUNA GƏLƏNLƏR ...........................................................................................193 İNTİZARLI GÜNLƏR ...............................................................................................................200 VƏLİNEMƏTİN ZİYAFƏTİ.....................................................................................................207 TAXT-TACA DOĞRU ...............................................................................................................214 CANLA KÖNLÜN QOVĞASI ...............................................................................................221 GÜNƏŞƏ AÇILAN ƏLLƏR ....................................................................................................229 MƏMLƏKƏTƏ DÜŞƏN NUR ...............................................................................................236 ŞAHIN XİDMƏTİNDƏ ............................................................................................................243 ERMƏNİ XƏLİFƏNİN NİYYƏTİ ..........................................................................................250 QITLIQ GİRDABINDA ............................................................................................................257 UYĞUSUZ GECƏLƏR ..............................................................................................................264 TAXT-TACA DÜŞƏN NUR ....................................................................................................271 NOVRUZDA YOVŞAN ƏTRİ ................................................................................................278 ÜÇÜNCÜ KİTAB İLĞIMLAR ARDINCA
560 DÖRDÜNCÜ KİTAB YOL VERMƏYƏN DAĞLAR
MİRZƏ NİŞAT ŞİRVANİNİN SÖYLƏNƏNLƏRƏ ƏLAVƏSİ EŞQ ODUNUN RÜSVAY ELƏDİYİ ADAM ......................................................................545 KARVANSARA HƏYƏTİNDƏ QƏRİB MƏZAR .............................................................551 Yüklə 2,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|