Yüce Varlık Konusunda Raffaele Pettazzoni ile Wilhelm Schmidt Arasındaki Tartışma
Yüklə 448,08 Kb. Pdf görüntüsü
|
Monoteizm Hakkında Schmidt ile Pettazzoni Arasındaki Tartışma 147
en iptidaî halklardan hareketle ilk insanların dininin monoteizm olduğunu tarihsel Etnoloji metodu ile bilimsel yoldan ispat etmeyi amaçlamaktadır. Tarihsel metot, tümevarım yaklaşımını gerektirmektedir. Yani bu yaklaşıma göre toplanan verilerin analizi, karşılaştırılması ve sentezi sonucunda bir hükme varılmaktadır. Oysa Schmidt, teolojik bir önkabulden hareket ettiği için elde etmeyi amaçladığı hükme zaten araştırmasının ta başında varmıştır. Dolayısıyla tümevarımı gerektiren tarihsel metot yerine Schmidt‟in tümdengelim metodu kullanması, onun yaklaşımını Aydınlanma filozoflarınki ile aynı düzleme yerleştirmekte ve aynı zamanda da bilimsel düzlemden uzaklaştırmaktadır. Şu farkla ki filozoflar, rasyonel bir varsayımdan hareket ettikleri hâlde Schmidt, teolojik bir önkabulden hareket etmektedir. Zaten konunun mahiyeti gereği tarihsel metodu kullanmak imkânsızdır. Zira beşeriyet tarihine ilişkin bilgilerimiz, birkaç bin yıldan öteye gitmediği için ilk insanlar hakkında ve özellikle de bunların inanç dünyası gibi oldukça soyut bir alan hakkında Tarih, ister istemez sessiz kalmaktadır. İlk insanların dinî tasavvurları ile ilgili Tarihin herhangi bir bilgi sağlamasının mümkün olmadığının farkında olan Pettazzoni ise somut tarihsel verilerden hareketle bir monoteizm tanımlaması yapmaktadır. Yahudilik, Zerdüştlük, Hıristiyanlık ve İslam‟ı esas alarak tüm bu dinlerin ortak özelliğinin politeist bir ortama tepki olarak ortaya çıktığını tespit eden Pettazzoni, monoteizmi, politeizmin reddinden ibaret bir oluşum şeklinde tanımlamaktadır. Bundan dolayı Pettazzoni, Schmidt‟in Yüce Varlık inancına yer veren ilkel kabilelerin dinlerine monoteizm demesini yanlış bulmaktadır. Tarihsel veriler düzleminde bir tanımlama yaparak monoteizmi tarihsel bir çerçeveye yerleştiren Pettazzoni‟nin aksine Schmidt, a priori bir monoteizm kavramı üzerine Urmonotheismus teorisini inşa etmektedir. Schmidt‟in yaşadığı dönemin şartları göz önünde bulundurulduğunda onun benimsemiş olduğu yaklaşımın gerekçeleri daha iyi anlaşılmaktadır. Batı‟da yüzyıllar boyunca dinî konularda tek söz sahibi olan Kilise‟nin ilk din ve monoteizm hakkındaki görüşleri, Aydınlanma döneminden sonra rasyonalist düşüncenin güç kazanması sonucunda sorgulanmaya başlamıştır. Vahyi temel alarak teolojik söylem geliştiren Kilise‟nin aksine her konuda aklı ön plana çıkaran filozoflara göre ilk din şekli de rasyonel gerekçelerle izah edilmeye çalışılmıştır. Monoteizm ve ilk din şekline ilişkin meseleler, 19. yüzyılın sonlarına doğru Teoloji ve Felsefeden bağımsız bir disiplin olarak ortaya çıkan Din Bilimi bağlamında ele alınmıştır. Evrimci
148
Ramazan Adıbelli
düşüncenin hâkim olduğu bu dönemde ilk din şeklinin animizm olduğu yönündeki görüş ağırlık kazanmıştır. Özellikle İngiliz antropologların yaşayan ilkel kabilelerden elde ettikleri verilerden hareketle savundukları animist teoriye bir tepki olarak Schmidt, aynı yöntemle bu görüşü çürütme girişiminde bulunmuştur. Her ne kadar bu tartışmalar bilimsel bir zeminde gerçekleşiyormuş gibi görünse de aslında bunların, Batı‟da yaşanan ideolojik mücadelelerin bir uzantısı olduğu anlaşılmaktadır. Bir taraftan rasyonalist ve materyalist bir ideoloji ile dolaylı yollardan Kilise doktrinine ve dolayısıyla Hıristiyanlığa adeta “savaş açan” animist teori, diğer tarafta ise “düşmanı kendi silahı ile vurmanın” en iyi yol olacağını düşünen Schmidt‟in
Tarihsel çözümlemeyi kullanmanın neredeyse imkânsız olduğu bir alana girerek Schmidt‟in Urmonotheismus teorisini çürütmeye çalışan Pettazzoni‟nin tavrı da tepkisel bir nitelik taşımaktadır. Kendini dinî konularda tek söz sahibi olarak Katolik Kilisesi tarafından baskı gören Pettazzoni‟nin Kilisenin resmî etnologu konumunda olan Schmidt‟i eleştirmekle dolaylı yoldan Katolik öğretiyi eleştirmeyi hedeflediği muhtemeldir. Monoteizmi, Yahudilik, Hıristiyanlık, Zerdüştlük ve İslam gibi dinleri temel alarak tanımlaması, Pettazzoni‟nin bu olguyu, tarihsel plana indirgeyerek katı bir tarihselci tavır sergilediğini göstermektedir. Schmidt, ilk insanların dini hakkında söz söylerken Pettazzoni, tartışmayı tarihsel veriler sunan dinler düzlemine taşımaktadır. Dolayısıyla Pettazzoni, Schmidt‟in teorisini bilimsel bir zeminde çürütmeyi amaçlamaktadır. Ancak bu tartışma, iki farklı boyuta sahip olduğu için herhangi bir sonuca ulaşılamamaktadır. Schmidt‟in teolojik ve dolayısıyla da normatif niteliğe sahip bir önkabulü, empirik ve dolayısıyla objektif bir yaklaşımı gerektiren bilimsel düzeyde ispat etmesi mümkün olmadığı gibi Pettazzoni‟nin dini sadece tarihsel bir fenomen olarak görmesi ve monoteizm düşüncesini tarihsel boyuta indirgemesi de doğru değildir. Pettazzoni ile Schmidt‟in monoteizm ve Yüce Varlık konusundaki görüşleri karşılaştırıldığında her ikisinin de eksiklikleri ve yanlış yönleri ortaya çıkmaktadır. Öncelikle monoteizm konusundaki tartışmada ortaya çıkan en önemli problemin böylece iki farklı gerçeklik düzeyinin birbiri ile karıştırılmasından ileri geldiği netlik kazanmaktadır. Pettazzoni‟nin yaklaşımı her ne kadar indirgemeci olsa da kendi sistematiği içerisinde bir tutarlılığa sahiptir. Schmidt‟in teolojik düzeyle tarihsel veriden yoksun bir Monoteizm Hakkında Schmidt ile Pettazzoni Arasındaki Tartışma 149
olgu olan monoteizmi, tarihsel düzeyde ele alma girişimi başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Yine de bu tartışmada Schmidt, ilkel kabilelerdeki Yüce Varlıkların hepsinin semavî tanrılardan ibaret olmadığını Pettazzoni‟ye kabul ettirerek katkı sağlamıştır. İlk insanların dinine ilişkin meselelerin tarihsel zeminde tartışılmasının imkânsızlığını gösteren Pettazzoni ise Schmidt‟in sadece insanın rasyonel yönüne vurgu yaparak dindarlığın bir boyutunu oluşturan mitik düşünceyi reddetmesinin ne kadar yanlış olduğunu göstermiştir. Sonuç itibari ile Schmidt‟i teolojik düzleme ait bir meseleyi tarihsel düzleme aktarmaya iten neden ideolojik bir niteliğe sahip olduğu gibi bilimsel bir zeminde tartışılması mümkün olmayan bir meseleye giren Pettazzoni‟nin ilk hareket noktası da ideolojik bir niteliğe sahiptir. Bu durum, özellikle beşerî bilimler alanındaki bir olgunun bilimsellik kriterlerine uygun olarak incelenmesinin her şeyden önce araştırmacının perspektifine bağlı olduğunu göstermektedir. Araştırmacının amacı, bir şeyi keşfetmek ve anlamak değil de bir inancı ispat etmek, savunmak (apolojetik) ya da aksine onu çürütmek (polemik) ise, ortaya çıkan ürün için objektiflikten ve tarafsızlıktan bahsedilemez. Batı dünyasında yaşanan ve Hıristiyanlığın bizzat kendinden kaynaklanan din-bilim mücadelesinin 19. yüzyılda doruk noktasına ulaştığı dikkate alındığında Schmidt ile Pettazzoni‟nin monoteizm konusunda neden tartışmaya girdikleri daha anlamlı hâle gelmektedir. Eliade‟ın belirttiği gibi dinin kökenine, monoteizme, tanrı fikrinin doğuşuna vb. ilişkin tartışmalar ve ileri sürülen görüşler, Batılıların önyargılarının bir ürününden ibarettir. Dolayısıyla monoteizm ve Yüce Varlık konusundaki tartışma, Batı‟da özellikle beşerî bilimler alanında bilim adı altında ileri sürülen görüşlerin ve ortaya konulan fikirlerin dünyanın diğer yerlerinde benimsenmesinden önce yeniden değerlendirilmesinin önemini apaçık ortaya koymaktadır.
Adam, Baki, “Katolik Kilisesi‟nin Kurtuluş Öğretisi Açısından Yahudiliğe ve İslâm‟a Bakışı,” Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 41 (2000), ss.195-224. Aydın, Mehmet, Ansiklopedik Dinler Sözlüğü, Konya: Din Bilimleri Yayınları, 2005. Bianchi, Ugo, The History of Relgions, Leiden: E. J. Brill, 1975. Bolle, Kees, “Myths and Other Religious Texts,” Frank Whaling (ed.), Contemporary
Bowie, Fiona, The Anthropology of Religion: An Introduction, Oxford: Blackwell, 2000. 150
Ramazan Adıbelli
Brandon, Samuel G. F., “Origins of Religion,” The Dictionary of the History of Ideas, Philip P. Wiener (ed.), New York: Charles Scribner‟s Sons, 1973, c.4, ss.93-99. Bros, A., “Aperçu historique sur l'histoire des religions,” Maurice Brillant & René Aigrain
(ed.), Histoire des religions c.1, Paris: Bloud et Gay, 1953, ss.111-122. Carpenter, J. Estlin, Comparative Religion, London: Oxford University Press, 1944. Casadio, Giovanni, “Historiography: Western Studies [Further Considerations],” Encyclopedia of Religion, (2 nd Edition), New York: MacMillan, 2005, c.6, ss.4042- 4052. Cohen, Percy S., “Theories of Myth,” Man, New Series, 4:3 (1969), ss.337-353. Comby, Jean, Diffusion et acculturation du christianisme (XIX
Karthala, 2005. David, M. V., “Les idées du 18e siècle sur l'idolâtrie, et les audaces de David Hume et du
président de Brosses,” Numen, 24:2 (1977), ss.81-94. Dictionnaire de théologie, c.5, Paris: 1852. Eliade, Mircea, “Myth in the Nineteenth and Twentieth Centuries,” Dictionary of the History of Ideas, Philip P. Wiener (ed.), New York: Charles Scribner‟s Sons, 1973, c.3, ss.307-318. ----------, “Religions: The First Approaches: Philology (Max Müller) and Anthropology (E. B.
Tylor),” International Social Science Journal, 29:4 (1977), ss.615-627. ----------, “The Quest for the „Origins‟ of Religion,” History of Religions, 4:1 (1964), ss.154-
169.
----------, Aspects du mythe, Paris: Gallimard, 1963. ----------, La nostalgie des origines, Paris: Gallimard, 1971. ----------, Mythes, rêves et mystères, Paris: Gallimard, 1957. ---------- Religion australiennes, 2nd Ed., Paris: Payot & Rivages, 1998. ---------- Traité d’histoire des religions, Paris : Payot, 1949. Evans-Pritchard, E. E., Des théories sur la religion des primitifs, Paris: Payot, 2001. Gaillard, Gérald, The Routledge Dictionary of Anthropologists, London: Routledge, 2004. Gandini, Mario, “Pettazzoni, Raffaele,” Encyclopedia of Religion, Second Edition, New
York: MacMillan, 2005, c.10, ss.7072-7077. Geisler, Norman L., “Primitive Monotheism,” Christian Apologetics Journal, 1:1 (1998),
ss.1-5. Grotanelli, Vinigi, “Ethnology and/or Cultural Anthropology in Italy: Traditions and
Developments,” Current Anthropology, 18:4 (1977), ss.593-614. Gusinde, M., “Schmidt, Wilhelm,” The New Catholic Encyclopedia, (2 nd Edition), Detroit, 2003, c.12, s.744. Harris, Marvin, The Rise of Anthropological Theory: A History of Theories of Culture,
London: Routledge, 1968. Haydon, A. Eustace, “Origin and Growth of Religion by Wilhelm Schmidt,” International Journal of Ethics, 42:3 (1932), ss.377-380. Heninger, Joseph & Alessandra Ciattini, “Schmidt, Wilhelm,” Encyclopedia of Religion (2 nd
Hume, David, Four Dissertations, London, 1757. Jordan, Louis H., “The Study of the History of Religions in the Italian Universities,” The American Journal of Theology, 23:1 (1919), ss.41-60. ----------, Comparative Religion: Its Adjuncts and Allies, Oxford: Oxford University Press,
1915.
----------, Comparative Religion: Its Genesis and Growth, Edinburgh, 1905. Kluckhohn, Clyde, “Some Reflections on the Method and Theory of the Kulturkreislehre,” Monoteizm Hakkında Schmidt ile Pettazzoni Arasındaki Tartışma 151
American Anthropologist, New Series, 38:2 (1936), ss. 157-196. Lang, Andrew, “Australian Gods. A Reply,” Folklore, 10:1 (1899), ss.1-46. ----------, “Review: L‟origine de l‟idée de dieu,” Folklore, 21:4 (1910), ss.516-523. ----------, Magic and Religion, London: 1901. ----------, Myth, Ritual and Religion, London, 1887 ve 1899, c.I. ----------, The Making of Religion, London, 1898. Lester, Richard Hiatt, Arguments about Aborigines: Australia and the Evolution of Social
Lowie, Robert H., The History of Ethnological Theory, New York: Farrar & Rinehart, 1937. Magli, Ida, Cultural Anthropology: An Introduction, Jefferson: McFarland, 2001. Malinowski, Bronislaw, İlkel Toplum, çev. Hüsen Portakal, Ankara: Öteki Yayınevi, 1998. ----------, “The Role of Myth in Life,” Alan Dundes (ed.), Sacred Narrative: Readings in the
1984, ss.193-206. Marett, R. R., Anthropology, London: 1912. Mattingly, Gerald L., “Schmidt, Wilhelm,” Encyclopedia of Anthropology, H. James Birx
(ed.), California: Sage Publications, 2006, ss.2059-2060. Mensching, Gustav, Histoire de la science des religions, Paris: Lamarre, 1955. Meslin, Michel, “Préface,” Natale Spineto (ed.), L'histoire des religions a-t-elle un sens? Correspondance 1926-1959, Paris Cerf, 1994, ss.7-16. Müler, F. Max, Introduction to the Science of Religion: Four Lectures Delivered at the Royal Institution, London: 1873. Özkan, Ali Rafet, “P. Wilhelm Schmidt (1868-1954) Üzerine Biyografik Bir Deneme,”
Pettazzoni, Rafaella [Doğrusu: Raffaele], Tanrı’ya Dair, çev. Fuat Aydın, İz Yayıncılık,
İstanbul 2002. ----------, “Aperçu Introductif,” Numen, 1:1 (1954), ss.1-7. ----------, “Das Ende des Urmonotheismus?,” Numen, 3:2 (1956), ss.156-159. ----------, “Din İlminde Tarih ve Fenomenoloji,” çev. Hüseyin Gazi Yurdaydın, Ankara
----------, “On the Attributes of God,” Numen, 2:1/2 (1955), ss.1-27. ----------, “The Supreme Being: Phenomenological Structure and Historical Development,” Mircea Eliade & Joseph M. Kitagawa (eds.), The History of Religions: Essays in Methodology, http://www.religion-online.org/showchapter.asp?title=580&C=762 (15.05.2009). ----------, “The Truth of Myth,” Alan Dundes (ed.), Sacred Narrative, Berkeley, Los Angeles,
London: University of California Press, 1984, ss.98-109. ----------, Essays on The History of Religions, Leiden: E.J. Brills, 1954. ----------, The All-knowing God: Researches Into the Early Religion and Culture, New York:
Arno Press, 1978. Platvoet, Jan, “Pillars, Pluralism and Secularisation: A Social History of Dutch Sciences of Religions,” G. A. Wiegers (ed.), Modern Societies and the Science of Religions: Studies in Honour of Lammert Leertouwer, Leiden: Brill, 2002, ss.82-148. Ray, Benjamin C., “Lang, Andrew,” Encyclopedia of Religion, (2 nd Edition), New York: MacMillan, 2005, c.8, ss.5299-5300. Rennie, Bryan S., Reconstructing Eliade: Making Sense of Religion, Albany: State University
of New York Press, 1996. Ries, Julien, “Pettazzoni, Raffaele,” Dictionnaire des religions, Paul Poupard (ed.), 2 e édition corrigée, Paris Presses Universitaires de France, 1985, ss.1317-1318. 152
Ramazan Adıbelli
---------- “Schmidt, Wilhelm,” Dictionnaire des religions, Paul Poupard (ed.), 2 e édition
corrigée, Paris: Presses Universitaires de France, 1985, ss.1547-1548. Rousseau, Jean-Jacques, Oeuvres Complètes, c.2, Paris, 1852. Sabbatucci, Dario, “Raffaele Pettazzoni,” Numen, 10:1 (1963), ss.1-41. Schimmel, Annemarie, “Numen,” Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 3:3-4
(1954), ss.119-122. ---------- “Roma‟daki Din Bilginleri Kongresi,” Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 4:1-2 (1955), ss.16-22. Schmidt, Francis, “Naissance des polythéismes (1624–1757),” Archives de Sciences Sociales des Religions, 59:1 (1985), s.77-90. Schmidt, Wilhelm, “The Quest of the Supreme Being,” Jaques Waardenburg (ed.), Classical Approaches to the Study of Religion. Aims, Methods and Theories of Research. Volume 1: Introduction and Anthology, The Hague: Mouton, 1973, ss.274-286. ---------- Origine et évolution de la religion. Les théories et les faits, Paris: Bernard Grasset,
1931.
---------- L’origine de l’idée de dieu. Étude historico-critique et positive, Paris, 1910. Sharpe, Eric J., “Some Problems of Method in the Study of Religion,” Religion, 1:1 (1971),
ss.1-14. ---------- Comparative Religion: A History, Second Edition, London: Duckworth, 1986. Smart, Ninian, “Religion, Study of,” Encyclopaedia Britannica, Ultimate Reference Suite,
Chicago 2009. Spineto, Natale (ed.), L'histoire des religions a-t-elle un sens? Correspondance 1926–1959,
Paris: Cerf, 1994. Spineto, Natale, “L'histoire des religions en Italie entre la fin du XIXe siècle et le début du
XXe siècle,” Mélanges de l’école française de Rome, 111:111-112 (1999), ss.599- 609. Stausberg, Michael, “Raffaele Pettazzoni and the History of Religions in Fascist Italy (1928- 1938),” Horst Junginger (ed.), The Study of Religion under the Impact of Fascism, Leiden: Brill, 2008, ss.365-395. Stausberg, Michael, “The study of religion(s) in Western Europe (I): Prehistory and history
until World War II,” Religion, 37:4 (2007), ss.294-318. Tylor, Edward B., “Animism,” Jaques Waardenburg (ed.),Classical Approaches to the Study of Religion. Aims, Methods and Theories of Research. Volume 1: Introduction and Anthology, The Hague: Mouton, 1973, ss.209-219. Tylor, Edward B., Primitive Culture, London, 1871 c.I-II. Voltaire, Dictionnaire philosophique, portatif, Londres, 1764. Whaling, Frank, “Comparative Approaches,” Frank Whaling (ed.), Contemporary Approaches to the Study of Religion, 2 vol, Berlin: Mouton, 1984, ss.165-295. Windengren, Geo, “In Memoriam Raffaele Pettazzoni,” Numen, 6:2 (1959), ss.76c-76d. Zimon, Henryk, “Wilhelm Schmidt‟s Theory of Primitive Monotheism and its Critique within
the Vienna School of Ethnology,” Anthropos, 81:1-3 (1986), ss.243-260. Zwemer, Samuel Marinus, The Origin of Religion: Evolution of Revolution, New York:
Yüklə 448,08 Kb. Dostları ilə paylaş:
|