Zahiriddin muhammad bobur nomidagi andijon davlat universiteti tarix fakulteti

mumkin. Unda sen menga yana murojaat qilishingga to`g`ri keladi. Yaxshisi, men 
senga qarmoq yasashni o`rgataman, bu uzoq va qiyin, lekin keyinchalik senga mening 
yordamim kerak bo`lmaydi. O`z yo`lingni tanla...” 
Yuqoridagi rivoyatdan kelib chiqadigan xulosa shuki, yaxshi o`qituvchi talaba 
yoki o`quvchiga “qarmoq yasash”ni o`rgatishi, aqlli talaba yoki o`quvchi uni o`rganishi 
lozim. Talaba yoki o`quvchilar “qarmoq yasash”niqanchalik tez va mustahkam o`rganib 
olsalar, ular shunchalik birovlarga muhtoj bo`lmasdan, o`z “ovlari”ga ega bo`ladilar.mana 
shunday vazifalarni amalga oshirishda yangi interfaol metodlar va noan’anaviy pedagogik 
texnologiyalar juda qo`l kelishini tadqiqotchilar tomonidan turli ta’lim muassasalarida 
o`tkazilayotgan ko`pgina pedagogik tajribalarning natijalari tasdiqlamoqda. Shuning 
uchun ham ta’lim muassasalarida professor- o`qituvchilar o`z sohalari bo`yicha oli 
borayotgan mashg`ulotlarida innovatsion texnologiyalarni o`z o`rnida qo`llay bilishlari 
zarur.
4
O’qitish usuli deganda, ta’lim jarayonida o’qituvchi va o’quvchilarning ma‘lum 
maqsadga erishishga qaratilgan birgalikdagi faoliyat usullari tushuniladi. Boshqacha qilib 
aytganda, o’qitish usullari har ikkala faoliyatning ya’ni o’qituvchi tomonidan 
o’quvchilarni bilim, ko’nikma va malakalar bilan qurollantirish, g’oyaviy axloqiy jihatdan 
tarbiyalash, ularda ilmiy dunyoqarashning shakllantirish hamda o’quvchilar tomonidan 
4
Ishmuhammedov R. Ta’limda innovatsion texnologiyalar. Toshkent,

---

o’sha nazarda tutilgan ilmiy bilim, ko’nikma va malakalarni o’zlashtirish faoliyatida 
qo’llaniladigan usullarni o’z ichiga oladi.
5
O’qitish metodikasiga tarix ta‘limi usullari tizimining yetarli darajada ishlab 
chiqilmaganligi va bu sohada yagona fikr bo’lmaganligi maktab tarix o’qitish amaliyotida 
jiddiy kamchiliklarga olib keladi. Ko’p hollarda o’qituvchilar o’qitish usullarini tanlashda 
dars va darsdan tashqari mashg’ulotlarda o’quvchilarga faqat tayyor bilim berish, ya‘ni 
ularni oqitish ta’limini bir tomonini ko’zda tutib o’quvchilarning o’rganishi, ta‘limning 
ikkinchi muhim tomonlarini uyushtirish unga rahbarlik qilish, bilim, malaka va 
qobiliyatlarini sistemali ravishda o’stirib borish kabi muhim jihatlarini e‘tibordan chetda 
qoldiradilar. Shuningdek o’qitishning usul va usullarini tanlash o’quv materiallarining 
mazmunidagi o’ziga xosliklarni, uning ta‘lim-tarbiyaviy vazifalarini o’quvchilarning 
bilimi, malakasini etiborga ola bilmaslik hollari ham shunday jiddiy kamchiliklar
jumlasidan edi.Bu hol ma‘lum darajada o’quvchilarning tarix faniga qiziqishlari 
pasayishga umumiy ta‘lim-tarbiya ishlarini natijasiga salbiy ta‘sir ko’rsatdi. 
Mamlakatimiz Mustaqillikka erishgandan so’ng bu masalaga ham jiddiy e’tibor 
qaratildi. “Ta’lim to’g’risidagi” qonunda ta‘lim mazmunini takomillashtirish, uning 
g’oyaviy-tarbiyaviy yo’nalishini kuchaytirish bilan birga o’qitish usullarini ham 
faollashtirish asosiy vazifa qilib qo’yildi.Ta’lim standartlari qabo`l qilindi. Shu bilan birga 
maktab amaliyotida, ayniqsa keyingi yillarda o’quvchilarni tarix fani vositasida 
tarbiyalashda, uni o’qitishni ilmiy asosda olib borish, ta‘lim tarbiya ishlari samaradorligini 
oshirish sohasida ko’pgina ilg’or tajribalar o’tkazildi va umumlashtirildi. 
Tarixchi metodist olimlar G’afforov Ya. G’afforova M.G ning (O’zbekiston 
halqlari tarixini o’qitish usullari.T.,1996) uslubiy qo’llanmalarida o’qitish usullari yutuq 
va kamchiliklar batafsil ochib berilgan.
6
 
Talabalar bilan yangi mavzuni o’rganishga kirishar ekan, oliy o’quv yurti 
o’qituvchisi oldida har doim savol tug’iladi : metod qanday tanlanadi, qaysi didaktik 
materiallardan foydalanish kerak, o’quv vazifalarini qaysi usullar bilan samarali 
yechish mumkin? Har bir mashg’ulot turining pedagogik maqsadlariga erishish uchun 
5
T. Toshpo`latov, Ya. G`afforov Tarix o`qitish metodikasi. Toshkent, 2002. 22-23 betlar. 
6
G’afforov Ya. G’afforova M.G. O’zbekiston xalqlari tarixini o’qitish usullari.T.,1996

---

o’qituvchi o’zining intellektual salohiyatini safarbar etish, ilg’or pedagogik tajribadan 
foydalanishi va nihoyat,metodni tanlash haqiqiy ijodiy aktga aylanishi lozim. 
Umumiy holda metodning tanlanishi ta’lim va tarbiyaning didaktik maqsadlari 
bilan aniqlanadi. Biroq turli xil pedagogik vaziyatlarda o’qituvchi va talabalar 
o’rtasida faoliyat turlari o’zgarib , o’zaro almashinib turadi. Tabiiyki, bu faoliyat 
turlariga mos holda o’qitish metodlari ham o’zaro chog’ishtiriladi. 
O’qituvchining yangi mavzuga tayyorgarlik ko’rishida metodlar va metodik 
usullarni tanlash – bu ularning o’zaro almashinuvini vaqt va didaktik maqsad 
bo’yicha muvozanatlashtirish demakdir. Pirovard natijasida talabalar aqliy va amaliy 
faolligining yuqori darajasini ta’minlashga sharoit yaratiladi.To’g’ri qo’llanilgan 
metodlar ob’ektiv voqelikka oid bilimlarmi chuqurlashtiradi va yaxlit hamda 
mashg’ulotning ilmiy- nazariy darajasini oshiradi. Ketma-ket saralangan o’qitish 
metodlari ma’lum darajada bilish va kasbiy qiziqishini rivojlantirishga, mustaqil 
amaliy faoliyatni faollashtirishga olib keladi. Bu o`rinda ko`rsatmalilik metodining 
ahamiyati kattadir. 
Ko‘rsatmalilikdeganda,
avvaloo‘qitishvatarixiybilimlarningo‘rganishningko‘rsatmaliusuli,
o‘qituvchibayoninngmanbaivauniko‘rsatmalibo‘lishi, uningo‘quvchilardagianiq,
tayyorobrazlargasuyanabilishi,
o‘quvvositasimaterialinibayonqilishvaqtidako‘rsatmaliqurollardanfoydalanishvako‘rs
atmaliqurollarvositasidao‘quvchilarningbilishfaoliyatinifaollashtirishhamdaularningo
‘rganilayotgantarixiyfaktlarni,
voqeavahodisalarniaynano‘ziniyokiularningtasvirlariniko‘rishyordamidao‘rganishlari
tushuniladi.
Ko`rsatmali uslub to`g`risida pedagog Ya. A. Komenskiy shunday degan : “ 
O`quvchilar sezib idrok etishi mumkin bo`lgan narsalari, albatta, sezgilari vositasi 
bilan, ya’ni ko`rish mumkin bo`lgan narsalarni ko`z bilan ko`rib, eshitish mumkin 
bo`lgan narsalarni qulog`i bilan eshitib, hidi bor narsalarni hidlab ko`rib, ta’mini 

---

sezish mumkin bo`lgan narsalarni tatib ko`rib, ushlab sezish mumkin bo`lgan 
narsalarni ushlab bilib olishlarikerak ”.
7
Tarixiyhujjatlarvabadiiyadabiyotlardanfoydalanisho‘qituvchibayoniniobrazliqil
ibaniqlashtirsa,
ko‘rsatmaliqurollarvositasidao‘quvchilardao‘tmishto‘g‘risidayorqinvaaniqtasavvurho
silbo‘ladi,
o‘quvchilarningeshitishfaoliyatigako‘rishvasezishorganlariningfaoliyatihamqo‘shiladi
. Shubilanularningbilimiyanadachuqurlashadi, mustahkamlanadi.
Tarixo‘qitishningko‘rsatmalibo‘lishiningta’limiyvatarbiyaviyahamiyatihamkatt
a.
Avvaloko‘rsatmaliqurolo‘quvchilarningbilimolishidamuhimmanbabo‘libxizmatqiladi.
O‘qituvchiningbayoniharqanchato‘liqbo‘lgandahamo‘quvchilarningvoqealarto‘g‘risid
agitasavvurlarito‘labo‘lmaydi. Shuningdek, bezaklardanfoydalanmayturib,
o‘rganilayotgandavrningmanzarasinihamto‘la, aniqvachuqurtasavvurqilibbo‘lmaydi.
Ko‘rsatmaliqurollaro‘quvchilarningtarixiytasavvurlarigaaniqlikkiritishvabutasa
vvurlarnianiqlashtirishgayordamberadi. 
Ko‘rsatmalitasvirlartarixiyfaktvahodisalarningtashqiko‘rinishiniginaemas, 
balkiularningichkimohiyatinihamochibberadi.
Ko‘rsatmaliqurollaro‘quvchilarningmurakkabtarixiyhodisalarni,
tarixiytushunchalarningma’nosiniosonroqtushunibolishlarigayordamberadi.
Ko‘rsatmaliqurollaro‘quvchilardatarixiytushunchalarnishakllantirishga, 
ularningnazariyxulosalashvaumumlashtirishga, 
yakunlarini,
ijtimoiyrivojlanishningob’ektivqonuniyatlarini,
o‘zaroaloqalarniyaxshiroqtushunibolishlarigayordamberadi, 
shuningdek,
o‘quvchilarniestetikjihatdantarbiyalashningmuhimvositasibo‘libhamxizmatqiladi. 
SHutariqa, 
ko‘rsatmalilikningahamiyatitarixiyfaktlarni,
hodisalarniko‘rishorganlariishtirokidamushohadaetishvaularhaqidaaniqtasavvurhosilq
ilishbilanchegaralanmaydi, 
murakkabtarixiyhodisalarni,
7
Коменский Я.А. Буюк дидактика.Т,,”Ўқитувчи” 1995, 194- бет. 

---

tushunchalarnitushunibolishnihamengillashtiradi, 
tarixnihaqqoniytushunishgayordamberadi. Shundayqilib, ko‘rsatmalilikmetodi:
1) tarixiybilimlarningasosiymanbalaridanbiribo‘libxizmatqiladi;
2) 
o‘quvmaterialiningta’lim-
tarbiyavazifalarinimuvaffaqiyatliamalgaoshirishgayordamberadi;
3) o‘qituvchibayonininganiq, obrazlivata’sirchanbo‘lishigayordamberadi;
4) o‘quvchilarningo‘quvmaterialinio‘rganishgaqiziqishinioshiradiva 
ularningbilishfaoliyatinifaollashtiradi;
5)
o‘qituvchiningbayoninivauningdarsdaqo‘llanganboshqao‘quvusullarinio‘quvchilarnin
gtushunibolishiniengillashtiradi;
6) o‘quvchilarningfikrlashfaoliyatinivaijodiyqobiliyatinio‘stiradi;
7) o‘quvchilarbilimininganiq, chuqurvamustahkambo‘lishigayordamberadi.
8