3.2. Hukmdorlarning yozishmalarida ko’zlangan siyosiy maqsadlar
Bir qancha yillar davomida Hindistondan Buxoroga elchilar yuborilmadi.
Buxoro elchisi Mavlono Husayniy 1592-yili Lohurda vafot etadi. Oradan ikki yil
o’tgach, R.CH.Varmaning yozishicha, yana Buxorodan elchi Mulk Saloh Buxoriy
kelgan.
61
Buxorodan Akbarshoh saroyiga ketma-ket elchilarning kelishi, fikrimizcha,
Buxoro xonining bu davrda Akbarshoh davlati bilan yaxshi munosabatlarda
bo’lishga harakat qilganligidan darak beradi, chunki bu Buxoro xonligi manfaatiga
mos kelardi. Buxoro xoni Eronga qarashli yerlarni, shu jumladan, Qandahor
o’lkasini bosib olishda Hindistonning betarafligini ta’minlashga intilardi. Ammo,
Akbarshoh davlati ham o’z navbatida Qandahor o’lkasini (shuningdek, bu o’lkaga
qarashli Zomindovar, Garmsar va boshqa yerlarni ham) Boburiylar imperiyasiga
tegishli joylar deb bilib, uni Erondan tortib olish fikrida edi. Demak, bu yerda
Buxoro xonligi bilan Akbarshoh davlatining manfaatlari bir-birlariga zid keladi.
Shunga ko’ra, har ikki mamlakat o’rtasida yaxshi qo’shnichilik aloqalari o’rnatish
mumkin bo’lmadi, chunki bu xildagi munosabatdan Akbarshoh davlati manfaatdor
emas edi. Uzoq vaqt davomida Hindistondan Buxoroga elchilar yuborilmasligining
sababi ham ana shunda edi.
Qandahor urushsiz Hindistonga qo’shib olingach, Qandahorga safarbar qilingan
hind harbiy qismlariga Zomindovar, Garmsar va boshqa joylarni Buxoro
xonligidan qaytarib olish haqida buyruq beriladi va bir necha kichik-kichik
to’qnashuvlar natijasida u yerlar Akbarshoh davlatiga qo’shib olinadi.
61
R a m e s h C h a n d r a V a r m a . Akbar and Abdullakhan, «Islamic culture», vol. XXI, № 4, October, 1937,
p.378
70
Shundan so’ng Akbarshoh Buxoroga elchi yuborishga qaror qiladi. Bundan
maqsad, birinchidan, Zomindovar va Garmsardagi to’qnashuvni xaspo’shlash
bo’lsa, ikkinchidan, Buxoro bilan do’stona munosabatlar o’rnatib, bu xil
munosabatdan Eron—Hindiston aloqalarini o’z manfaatlariga bo’ysundirishda
dastak sifatida foydalanish edi.
24 – urdu-bihesht (1004 hijriy—17-may 1597) yili Hindistondan Buxoroga
Xo’ja Ashraf Naqshbandiy boshliq elchilik yo’lga chiqadi. Shohona sovg’a —
hadyalar esa Shayx Husayniy Laknoviy orqali maxsus jo’natiladi. Hind elchisi
Akbarning Abdullaxon II nomiga yozilgan do’stlik aloqalarini mustahkamlashga
qaratilgan maktubini keltiradi.
Maktubda Akbarshoh o’z davlatining Buxoro xonligiga nisbatan doimo
do’stona munosabatda bo’lganini uqtirib, buning isboti o’laroq quyidagi dalillarni
keltiradi:
a) Abdullaxon II Hinduqush mamlakatlar o’rtasida chegara bo’lib hisoblansin,
deb taklif qilgan ekan, uning bu taklifi ma’qul topildi;
b) Eron hokimi o’z elchisi Yodgor Sulton Rumluni yuborib Buxoroga qarshi
kurashda yordam so’ratgan ekan, bu iltimos qabul qilinmadi;
v) Shohrux Mirzaga Buxoroga yaqin bo’lgan Qobul yoki Kashmirdan emas,
balki Malva o’lkasidan jogir berildi;
g) O’zbeklar Qandahorni Eronga qarashli joy deb bilib, unga hujum
qilmasinlar, degan andisha bilan bu viloyat Hindistonga qo’shib olindi;
d) Shohrux Mirzaning o’g’li nomi bilan Badaxshonda qo’zg’olon ko’targan
Muhammad Zamonga yordam ko’rsatilmadi;
e) Buxoro xonini xavfdan qutqarish uchun Panjobni tashlab Agraga kelindi;
j) Abdulmo’min qilgan beadabgarchiliklarga o’g’ilning otaga qilgan erkaligi
deb qaralib, uning gunohidan o’tildi va boshqalar.
62
Maktubda Akbarshoh o’zining Panjob viloyatida uzoq vaqt turib qolishiga
afg’onlar va belujlarni bo’ysundirish, Kashmir, Tata va Seistonni imperiyaga
71
qo’shib olish sabab bo’lganini aytib, so’ng Gujarotdagi qo’zg’olonning bostirilishi
va Dekanda olib borilayotgan janglar haqida birma-bir hikoya qiladi.
Maktub mazmuniga qaraganda Ahmad Ali Otaliqqa Xo’ja Ashraf Naqshbandiy
elchiligi bilan birgalikda qaytishga ruxsat etilgan. Maktubda faqat bir joyda, ya’ni
Abdulmo’minning hatti-harakatlari haqida suz borganda, bu noo’rin harakatlar
Abdullaxonning roziligi bilan qilingan bo’lishi kerak, deb kinoya qilinadi. Boshqa
barcha masalalar do’stona ruhda naql etilgan.
Akbar davlatining ichki ishlari ham Buxoro xonligi bilan do’stlikni
mustahkamlashni taqozo qilar edi. Chunki bu davrda imperiya oldida katta bir
vazifa — Dekanni bo’ysundirish vazifasi turardi. Bu masalani muvaffaqiyatli hal
qilishda Boburiylar imperiyasining g’arbiy rayoni — Qobul viloyatida tinchlik va
osoyishtalik hukm surishi muhim rol o’ynardi, bu esa Buxoro xonligi bilan bo’lgan
aloqalarga bog’liq edi.
Hind elchilari Xo’ja Ashraf Naqshbandiy va Sulton Husayn Laknoviylar 1597-
yilning sentyabrida Abdullaxon huzurida bo’ladilar, hind elchilarining Hindistonga
qaytishlarida kuzatib borish vazifasi Mir Qurayshga topshiriladi. Elchilar Hirotga
kirib kelganlarida Abdullaxon vafoti haqida xabar tarqaladi.
Keltirilgan dalillardan shunday xulosaga kelish mumkinki, XVI asrning
ikkinchi yarmida Buxoro xonligi bilan Hindiston o’rtasida qizg’in siyosiy
(diplomatik) munosabatlar o’rnatilgan va bundan har ikki tomon manfaatdor
bo’lgan.
XVI asrning ikkinchi yarmidagi Buxoro — Hindiston munosabatlarini uch
davrga bo’lish mumkin:
a) Buxoro xoni tomonidan Badaxshon bosib olingunga qadar bo’lgan davr. Bu
vaqtda Buxoro — Hindiston munosabatlari u qadar do’stona ruhda bo’lmadi.
Badaxshonning zabt qilinishi esa mamlakatlar o’rtasidagi munosabatni
keskinlashtirib yuborishi ham mumkin edi. Lekin, har ikki mamlakatning
manfaatlari o’zaro munosabatlarni keskinlashtirishga yo’l qo’ymadi. Buxoro xoni
62
Н и з о м и д д и н о в Н., Ўрта Осиѐнинг чет эл Шарқи билан муносабатлари, Тошкент, Уздавнашр, 1961
72
Akbar saroyiga ketma-ket do’stlik elchilarini yuborib, Badaxshon voqeasini esdan
chiqarishga uringan bo’lsa, Akbar o’z imperiyasining g’arbiy chegaralari
xavfsizligini ta’minlash uchun Buxoro bilan yaxshi qo’shnichilik siyosatini davom
ettirishga majbur bo’ldi;
b) Abdullaxonning Eronga nisbatan tutgan tajovuzkorlik siyosatining
kuchaygan davri. Bu davrda Buxoro xoni Hindistonni Eronga qarshi kurashga
undadi. Eronning zaiflashishidan manfaatdor bo’lgan Akbar davlati (Qandahorni
osongina Hindistonga qo’shib olish maqsadida) Abdullaxonning Eronga nisbatan
bo’lgan agressiv niyatlarini qat’iyan qoralamadi;
d) Qandahoq masalasining hal bulish davri. Ma’lumki, bu masala ustida
Buxoro va hind qo’shinlari o’rtasida to’qnashuvlar ham bo’ldi. Ammo shundan
keyin ham mamlakatlar o’rtasidagi munosabat keskin o’zgarmadi. Chunki janubiy
hind yerlarini bosib olish uchun Akbar davlatiga Buxoro xonligi bilan yaxshi
munosabatda bo’lish zarur edi. O’zaro yaxshi qo’shnichilik munosabatlaridan
Buxoro xonligi manfaatdor edi, chunki bu vaqtda davlatni o’z qo’liga olgan Eron
shohi Abbos I Buxoroga karshi kurashni kuchaytirish fikrida edi.
Ashtarxoniylar hukmronlik qilgan davrda xam Buxoro xonligi va Boburiylar
imperiyasi o’rtasida qizg’in diplomatik aloqalar mavjud bo’lgan.
Imomqulixon taxtga o’tirgach, o’g’li Iskandarni Toshkent hokimi qilib
tayinlaydi. Tez orada Iskandar zulmiga qarshi toshkentliklar qo’zg’olon
ko’taradilar va Iskandar o’ldiriladi. Bu voqeadan xabar topgan Imomqulixon Balx
hokimi — ukasi Nadr Muhammadxon bilan birgalikda Toshkentga yurish qilib,
qo’zg’olonni shafqatsizlik bilan bostiradi (1613), so’ng Buxoroga qaytib kelib,
Hindiston shohi Jahongir (1605—1627) huzuriga elchilar yuboradi. Elchilar
Hindistonga qimmatbaqo sovg’a va tuhfalar bilan boradilar. Jahongirshoh ular
bilan yaxshi munosabatda bo’lgan.
63
63
У р и н б о е в А . , Абдураззоқ Самарқандийнинг Ҳиндистон сафарномаси, Тошкент, УзССР ФА нашриѐти,
1960, Б.22
73
R.Ch.Varmaning yozishicha, Buxoro elchilari Imomqulixonning Jahongirshoh
nomiga yozgan maktubini keltirganlar va bu maktubda Buxoro xoni marhum
Abdullaxon II va Akbarshoh davrlarida Buxoro hamda Hindiston o’rtasida bir
diniy mazhabda bo’lish asosida o’zaro ittifoq tuzilganligi va bu ittifoq natijasida
Xuroson hamda Eronning ko’p joylari Buxoro va Hindiston tomonidan bosib
olinganligi qayd qilib o’tilgan.
«Tarixi Muqimxoniy» muallifining ko’rsatishicha, «oraan bir necha vaqt
o’tgach, Jahongir podshoh Hakim Hoziqni elchilik rasmi bilan oliy maqom xon
(Imomqulixon) huzuriga yuboradi». Asarda ko’rsatilishicha, Hakim Hoziq elchiligi
Buxorodan jo’nab ketganidan bir yil keyin Jahongir vafot etgan. Agar biz Hakim
Hoziq elchiligini Buxoroda bir yil turgan deb faraz qilsak, (Jahongirshoh 1627-yili
vafot etgan) u holda hind elchilari Buxoroga 1624—1625 yillari, demak,
Imomqulixon elchisidan o’n yil keyin kelgan bo’ladi. «Tarixi Muqimxoniy»
kitobida keltirilgan ma’lumotlar asosida shu asar muallifining Hakim Hoziq
elchiligining kelishi to’g’risidagi ma’lumotlari ham chalkash.
Lekin, Hindiston bilan Buxoro o’rtasidagi siyosiy munosabatlar bunday uzoq
vaqt uzilib qolmagan. Manbalarning ko’rsatishicha, Hakim Hoziq elchiligidan
avval Hindistondan Buxoroga Birka elchiligi kelgan va ular Buxoroda bir necha yil
turganlaridan so’ng, vatanlariga qaytganlar.
Shundan keyin Buxorodan Hindistonga Xo’ja Abdurahim boshchiligida
elchilar yuboriladi.
Xo’ja Abdurahim Xo’ja Islom Jo’yboriyning nabiralaridan bo’lib, Xo’ja
Sa’dning o’rtancha o’g’li edi. Xo’ja Sa’d o’z vafoti oldidan (23-oktyabr 1589-yil)
vasiyat qilib, o’zining barcha asosiy boyligi — yer-mulki va 18 ming oltin ashrafiy
mablag’ini katta o’g’li Xo’ja Tojiddinga meros qilib beradi. Xo’ja Abdurahimga
esa 4 ming ashrafiy tegadi, xolos.
64
64
Юлдашев М. Ю., Новые данные о хозяйстве джуйберских шейхов. «Общественные науки в Узбекистане»,
1963, 5, стр. 37.
74
Imomqulixon taxtga o’tirishi bilan Xo’ja Abdurahimning e’tibori tobora
kuchsizlana boradi va hatto bizga noma’lum sabablarga ko’ra, Xo’ja Abdurahim
haj qilish niqobi ostida Buxoroni tashlab ketishga majbur bo’lgan.
Xo’ja Abdurahim Isfaxonga yetganda yo’lda betob bo’lib qolib yana Buxoroga
qaytib keladi. Lekin u oradan ko’p vaqt o’tmay Hindiston safariga otlanadi.
«Matlabut-tolibin» asardagi ma’lumotlarga ko’ra, Xo’ja Abdurahimning
Hindistonga borishiga quyidagi voqea sabab bo’lgan. Hindistonda Shox Salim
(Jahongirshoh) bilan uning o’g’li Shoh Xurram o’rtasida kuchli kelishmovchiliklar
paydo bo’lgani to’g’risidagi xabar Buxoroga ham yetib keladi. Kunlarning birida
Xo’ja Abdurahim Imomqulixonga shu haqda gap ochib, ota-bolani yarashtirib
qo’yish kerakligini aytganda, Imomqulixon Xo’jaga qarab: bu - sizlar (ya’ni
jo’ybariy shayxlar) ning ishingiz, ota-bobolaringizdan tortib shu xil yumush bilan
shug’ullanib kelmoqdasizlar, deb javob qaytargan. Bu voqeadan so’ng Xo’ja
Abdurahim Hindiston safariga taraddud ko’rgan. Xo’ja Abdurahim qimmatbaho
buyumlar — tulki va qunduz terisidan tikilgan po’stinlar, baliq tishi, bir qancha
tezyurar ot va tuyalar, yaxshi ziynat berib yozilgan kitob va riq’alar hamda boshqa
sovg’a-salomlar bilan yo’lga tushadi. Xo’ja Abdurahimga bir qancha mulozimlar
bilan birga katta o’g’li Muhammad Siddiqxo’ja hamrohlik qiladi.
65
Chegaradan o’tishi bilanoq hind podshosining buyrug’i bilan Xo’ja Abdurahim
va uning mulozimlari uchun kuniga ming rupiya qo’nalg’alik ajratiladi. Viloyat
hokimlari ularga tuhfa va sovg’alar in’om qiladilar, Qobul viloyatining hokimi
Zafarxon Xo’ja Abdurahimni Lohur shahrigacha kuzatib boradi. Xo’ja Abdurahim
Lohur shahriga yaqinlashganda uning istiqboliga Abdullaxon II davrida - Mashhad
hokimi bo’lgan va Hindistonda esa «panchhazori» («besh mingchi») lavozimida
xizmat qilgan Bahodirxon o’zbek, Xo’ja Abdul Hasan devon, Ibodatxon baxshi va
boshqalar chiqadilar. Xo’ja Abdurahim kelgan kuniyoq Jahongirshoh tomonidan
tantanali ravishda qabul qilinadi va katta hurmat sifatida unga taxtga yaqin
o’tirishga ruxsat etiladi. Qabul marosimida Jahongirshoh Abdurahimga 50 ming
75
rupiya in’om etadi, Xo’ja Abdurahim bir qancha kun davomida tilla va nuqra
idishlarga solingan xilma-xil taom-lar bilan mehmon qilinadi.
Hind tarixchisi Banarsi Prasad Saksenaning fikricha, Hindistonga elchilik
vazifasi bilan kelgan Xo’ja Abdurahim Buxoro xonining Xurosonni Hindiston va
Buxoro o’rtasida bo’lib olish haqidagi taklifini ham bayon qilgan va
Jahongirshohning vafoti munosabati bilan bu taklif amalga oshmay qolgan.
Demak, B. P. Saksenaning ma’lumotlariga ko’ra, Xo’ja Abdurahim Buxoro
xonining Hindistonga yuborgan rasmiy elchisi bo’lgan. Shunday bo’lishi ham
mumkin. Chunki Jahongirshohning o’g’li Shohjahon (Shoh Xurram) va
boshqalarning tinimsiz qo’zg’olonlari orqasida Hindistonning kuchsizlanib
borayotganini sezgan Imomqulixon bu qulay vaziyatdan foydalanib, o’zini
Hindistonning ichki ishlariga ham aralasha oladigan ulug’ hoqon qilib ko’rsatishga
harakat qilgan bo’lishi mumkin. Xo’ja Abdurahim uchun ham hind shohi huzuriga
oddiy shayx emas, balki davlat elchisi sifatida kelish qulay va foydali edi.
Shuningdek, «Tuzuki Jahongiriy» muallifi o’z asarida Xo’ja Abdurahim
Imomqulixonning Jahongirshoh nomiga yozilgan maktubini keltirgan, deb
yozadi
66
. Ammo, «Tuzuki Jahongiriy»da hamda Xo’ja Abdurahimning
Hindistonga qilgan sayohatini batafsil hikoya qiluvchi «Matlabut-tolibin»da
(shuningdek, boshqa asarlarda) ham bu maktub yoki uning qisqacha mazmuni
haqida hech qanday ma’lumot uchramaydi.
Fikrimizcha, Xo’ja Abdurahimning Hindistonga borishi to’g’risida berilgan va
ushbu ishda tarjimasi ilova qilinayotgan hujjat Buxoro xonining hind podshohi
nomiga yozgan nomasi bo’lmasa kerak. Chunki bu hujjat «Hindiston
voqeanavisining nishoni (buyrug’i)» deb atalib, unda shohlarga yoziladigan rasmiy
xatlardagi kabi Jahongirshoh shaxsi ulug’lanib ta’rif etilmaydi, aksincha,
Imomqulixon ko’proq o’zining adolatlik xon ekanligi haqida maqtanib yozadi va
nihoyat, hujjatda Xo’ja Abdurahimning ko’ngliga sayr qilish fikri tushgani va
65
Абулфазл Алломий, Тарихи Акбаршоҳий, Т., ―Шарқ‖, 1997.
66
Мирза Mуҳаммад Ҳоди, Тузуки Жаҳонгирий, 428-бет
76
shuning uchun uni Hindiston safarining voqeanavislik xizmatiga tayin etilgani
aytiladi:
«...pok zotli Xo’ja Abdurahimga ko’pdan-ko’p iltifotlar qilinib... uni Hindiston
safarining voqeanavislik xizmatiga sarafroz qildikki, u (chegaradan) o’tishdan va
ishga tushishdan boshlab to bu xizmatning anjomiga va oxiriga qadar har mulk va
har yerda ro’y bergan turli voqealarning hammasini oqqa tushirib va bayon qilib
har kuni oliy taxt poyasining arziga yetkazadi». Noma oxirida ham Jahongirshoh
davlatining abadiy bo’lishi va boshqalar haqida istak bildirish o’rniga
«Shubhasizki, (buni) to’xtatish va (unga) xiloflik qilish oliy ostonaga bosh
qo’yuvchilarga dog’ tushirishdan xabar beradi» deyiladi. Agar Xo’ja Abdurahim
o’ziga yuklatilgan vazifani ado etmasa, uning Imomqulixon oldida e’tiborsiz bo’lib
qolajagi kinoya qilinadi. Hujjatdan ko’rinib turibdiki, Xo’ja Abdurahimga
voqeanavislik vazifasi ham yuklatilgan.
Demak, birinchidan, Xo’ja Abdurahim Hindistonga o’z xohishi bilan
ketmagan, aksincha, unga nisbatan Imomqulixon munosabatining sovuq
bo’lganligi orqasida chet o’lkalarga chiqib ketishga majbur bo’lgan (ehtimol, shu
vaqtlarda jo’ybariy shayxlarning kattasi, asosiy merosxo’r Tojiddin o’ziga raqiblik
qilishi mumkin bo’lgan ukalari — Xo’ja Abdurahim va Abdixo’jalardan qutulish
maqsadida o’z ta’siridagi xon Imomqulini shunday qilishga da’vat etgandir) va
ikkinchidan, Imomqulixon Xo’ja Abdurahimning Hindiston safaridan podsholik
ishlarida ham foydalangan.
Tarixiy asarlarda Imomqulixonning onasi va Jahongirshohning xotini
Nurjahonbegim ham (o’z vakillari orqali) bir-birlariga do’stona maktublar va
qimmatbaho tuhfa hamda hadyalar yuborib turganliklari haqida ma’lumotlar bor.
67
Shunday qilib, Hakim Hoziq elchiligiga qadar Hindistondan Buxoroga Birka va
Nurjahonbegimning Xo’ja Nasriddin Qobuliy boshchiligidagi elchilari kelgan
67
Б а й к о в а Н. Б., Роль Средней Азии в русско - индийских торговых связях (первая половина XVI —
вторая половина XVIII в.), Ташкент, Изд-во «Наука» УзССР, 1964.
77
bo’lsa, Buxorodan Hindistonga Xo’ja Abdurahim va Imomqulixon onasining
elchilari borgan.
Endi «Tarixi Muqimxoniy»da yo’l qo’yilgan xronologik chalkashlik haqida
to’xtab o’tamiz. Ma’lumki, bu asarda Hakim Hoziq elchiligi Jahongirshoh
tomonidan yuborilgan elchilikdir, deb yozilgan. Ammo «Matlabut-tolibin»
asaridagi voqealarning tavsifi Hakim Hoziq Shohjahon tomonidan yuborilgan elchi
ekanligini aniqlab beradi. Asarda hikoya qilinishicha, Xo’ja Abdurahim
Hindistonga borgandan so’ng bir qancha vaqt o’tgach, Jahongirshoh Kashmir
viloyatiga sayr qilish uchun jo’naydi va Xo’ja Abdurahimni ham o’zi bilan birga
olib ketadi. Kashmirda avval Jahongirshoh va so’ng ko’p vaqt o’tmay Xo’ja
Abdurahim (1037—1627) vafot etadilar. Xo’ja Abdurahimni Chahorbog’da
(Kashmir) dafn etadilar. Keyinchalik Xo’ja Abdurahimning o’g’li Muhammad
Siddiqxo’ja otasining jasadini Hakim Hoziq boshliq elchilik hamrohligida
Buxoroga olib kelib dafn ettiradi, dafn marosimida Imomqulixon ham
qatnashadi
68
. Hakim Hoziq elchiligi Jahongirshoh davrida emas, balki uning
vafotidan so’ng Shohjahon tomonidan (saltanat egasi bo’lgandan keyingi birinchi
yili) yuborilgan elchilik ekani Shohjahon davriga bag’ishlangan maxsus tarixiy
asar «Mirotul olam»da ham aniq aytilgan va bu asarda Shohjahonning
Imomqulixon nomiga yozilgan maktubining do’stlik haqida zikr etuvchi va
Imomqulixon shaxsiyatini ulug’lovchi debochasi ham keltirilgan.
Hakim Hoziq boshchiligidagi hind elchilari Buxoroga 1628 - yilda kelgan,
chunki «Mirotul olam»da Hakim Hoziq elchiligi Hindistondan jo’nab ketgandan
so’ng (12-rajab 1037 – 14-mart 1628) navro’z bayrami nishonlangani qayd
qilingan.
Imomqulixon olti oy davomida hind elchisini qabul qilmaydi. Hakim Hoziq
norozilik bayon qilib, bu haqda Buxoro amirlariga shikoyat qiladi.
So’ng Nodir Devonbegi Imomqulixonga hind elchisini qabul qilish haqida
so’zlaganda, xon, agar elchini qabul qilsak, u holda elchi keltirgan tortiqlarni ham
78
olishga to’g’ri keladi, biz esa iltifotlarga muhtoj emasmiz, deb javob beradi.
Nihoyat, Imomqulixon ovdan qaytib kelayotgan vaqtida hind elchisining yo’l
ustida xonga ko’rinishi mumkinligini aytadi.
Xonga ko’rinish shu tariqa o’tadi: Hakim Hoziq o’zi keltirgan buyumlarni yo’l
ustida ko’zga ko’rinarli joyga yasatib qo’yadi, ammo Imomqulixon go’yo ularga
zor emasdek, bu tortiqlarni nazar-pisand qilmagandek, tuhfalarga bir qiyo boqib,
so’ngra Rahim parvonachiga qarab: «Bularni senga berdim», deydi.
Bu voqeadan hayratda qolgan elchi darhol bir qilichni yashirib qolishga
ulguradi. Ertasi kuni Imomqulixon hind elchisini rasmiy suratda qabul qiladi.
Hakim Hoziq taxt yoniga yaqinlashib, Imomqulixonga hind podshohining xatini
beradi va elchilarga xos odob bilan xonga qarab: «Marhum Akbarshoh podshohdan
uning ikki xususiy qilichi qolgan edi. Birini hokim Shohjahonning o’zi oldi,
ikkinchisini marhum hokim Akbarga nisbatan o’g’illarcha munosabatda bo’lsin
degan so’zlar bilan bizlardan o’z tug’ishgani Imomqulixonga berib yubordi», deb
qilichni uzatadi.
Imomqulixon qilichni olib tortsa, u ha deganda qinidan chiqavermaydi. Shunda
Imomqulixon — «negadir sizning qilichingiz qinidan chiqmaydi» deb, Shohjahon
Badaxshonni olish niyatida Qobulga kelibdi, degan mazmundagi Buxoroda
tarqalgan gapga ishora qiladi. Elchi esa «Hokim bu qilich tinchlik ifodasidir,
shuning uchun darhol o’z qinidan chiqavermaydi, agar u urush qilichi bo’lganda
edi, u vaqtda ishontirib aytamanki, shu ondayoq o’z qinidan chiqarib olingan bo’lar
edi», deb javob qaytaradi. Imomqulixon bu javobdan mamnun bo’lib, hind
elchisiga ishonchi ortib, u bilan tez-tez uchrashib turadigan bo’ladi. Ba’zan
davlatga tegishli ishlar yuzasidan ham maslahatlashadi.
Hakim Hoziq o’z zamonasining buyuk kishisi — yorqin aql egasi, olim, shoir
va tabibi edi.
Kunlarning birida, saroy shoirlaridan Mavlono Turobiy va Nahliy o’zlarining
yangi yozgan she’rlarini Imomqulixonga o’qib beradilar. Hakim Hoziq ham bu
68
Муҳаммад Толиб бин Тожиддин Ҳасанхўжа, Матлабут-толибин, Б.214
79
yig’ilishga taklif qilingan edi. Shoirlar o’z she’rlarini o’qib bo’lgach, Imomqulixon
Hakim Hoziqqa qarab — «Bu ajoyib chuqur ma’noli va go’zal, latofatli
she’rlardan qaysi biri ustun turadi»,— deb so’raydi. Hakim Hoziq esa so’z o’yini
vositasi bilan, «hoqon, xurmo daraxti yerdan o’sib chiqadi», deb lo’nda javob
beradi («Nahli» so’zi arab tilida xurmo daraxtini, «Turob» so’zi esa tuproq — yer
ma’nosini anglatadi). Hakim Hoziq Turobiy she’rini Nahliy she’riga qaraganda
mazmunan kuchli va shaklan go’zal demoqchi bo’ladi. Bu hozirjavoblik va aqllilik
Hakim Hoziqqa bo’lgan ehtiromni yanada kuchaytiradi.
Shohjahon saltanat egasi bo’lganda, imperiya iqtisodiy va siyosiy jihatdan
kuchsizlanib qolgan edi. Shohjahon oldida tarqalib ketish xavfi tug’ilayotgan
imperiyani saqlab qolish, Dekanni bo’ysundirish va Qandahorni qayta Hindistonga
qo’shib olish masalasi turar edi. Balx hokimi Nadr Muhammadxon Hindistondagi
ichki ziddiyatlardan foydalanishga harakat qiladi. U Jahongirshoh vafotini
eshitgach, Qobulga hujum boshlab, shaharni bir qancha vaqt qamal qilib turadi;
faqat Muhabbatxon boshchiligidagi hind qo’shinlari Qobulda Boburiylar davlatini
tiklashga muvaffaq bo’ladi. Shohjahon o’z hokimiyatini mustahkamlash yo’lida
urushda talafot ko’rgan Qobulliklarga xazinadan bir lak rupiy mablag’ ham
ajratadi.
Boburiylar imperiyasidagi ichki ahvolning nihoyatda mushkullashganligi, Eron
bilan munosabatning keskinlashishi va Qobuldagi voqealar Shohjahonga
Imomqulixon davlati bilan do’stona munosabatda bo’lishni taqozo qilardi. Shunga
ko’ra, hind elchiligining katta sovg’alar olib kelishi va elchilikka boshchilik qilish
vazifasi o’z davrining donishmandi Hakim Hoziq zimmasiga yuklatilishi bejiz
emas edi.
Yuqoridagi sabablarga binoan Shohjahon davlati ko’p yillar davomida Buxoro
xonligi bilan yaxshi qo’shnichilik munosabatida bo’ladi. Qobul viloyati va
umuman imperiyaning g’arbiy rayonlarida o’z hokimiyatini mustahkamlash
maqsadida Shohjahon Balx hokimi bilan ham aloqani uzmadi, Nadr
Muhammadxonning Qobulga qilgan yurishlariga go’yo ahamiyat bermagan bo’lib,
80
1632-yili Hindistonga kelgan Balx elchisi Vaqqos Hojiga katta iltifotlar qildi,
elchiga keltirgan 15 ming rupiyalik sovg’a-salomlari evaziga 40 ming rupiyalik
tuhfalar beriladi. Kelasi yili Vaqqos Hoji elchiligiga javoban Balxga Tarbiyatxon
boshliq hind elchiligi yuboriladi. Shu tariqa to 1639-yilgacha Balx bilan Agra
orasida elchilar qatnab turadi.
1636-yili Shohjahon 50 ming armiya bilan Dekanga yurish qiladi. Katta
viloyatlardan Golkonda va Bijopurni imperiyaga bo’ysundirib, Ahmadnagargacha
bo’lgan territoriyani ishg’ol qiladi. Uchinchi o’g’li Avrangzebni Dekanga noib
qilib tayinlab, o’zi markazga qaytib keladi.
1629-yilda Shoh Abbos vafot etadi, Eron taxtiga Shoh Safi o’tiradi (1629—
1642). Shoh Safi davrida Eron ichki feodal kurashlar va ayniqsa, Turkiyaning
Eronga qarshi to’xtovsiz hujumlari natijasida o’z qudratini yo’qotgan edi. Turkiya
bilan janglar davom etib turgan vaqtda Shohjahon Qandahor hokimiga Boburiylar
saroyida katta lavozim va’da qilib, 1638-yili Qandahorni Hindistonga qo’shib oladi
va Eron — Turkiya sulhi tuzilguniga qadar hindlar Qandahorda o’z mavqelarini
mustahkamlab oladilar.
1639-yili Shohjahon Qobulga keladi. Bu vaqtda 50 ming kishilik hind
qo’shinlari Navshahrda tayyor turardi. Bu voqea Balx hokimi Nadr
Muhammadxonni qattiq cho’chitadi. Chunki Shohjahon Nadr Muhammadxonning
Qobulga qilgan yurishlari uchun qasos olgani kelgan, deb o’ylash mumkin edi.
Nadr Muhammadxon Shohjahonning Qobulga kelgani va uning rejalari haqida
Imomqulixonga xabar qillb, Buxoro xonini tezda Balxga yordamga yetib kelishini
so’raydi. Vaziyatning haqiqatan ham mushkulligini bilgan Imomqulixon zudlik
bilan Balxga keladi va bu yerda Shohjahonga Imomqulixon va Balx hokimi
nomidan maktub yozilib, elchi Mansurxo’ja dodxoh orqali Qobulga yuboriladi.
Maktub quyidagi mazmunda yozilgan edi:
«Qadim zamonlardan beri bizning ota-bobolarimiz o’rtasida ahd-u paymon
qilinib, hech bir tomon hanuzgacha zarar va bezovtalikka sababchi bo’lmagan edi.
Agar avvalgi ahd-u paymonni nazar-pisand qilmay, yaxshi munosabatlarni
81
dushmanlik ruhi bilan almashtirsalar, u holda biz, ikki aka-uka sizga qarshi chiqa
olamiz va ko’ramiz - murod hosil etuvchi (tangri) kimning murodini berarkin».
Mansurxo’ja dodxohga esa agar Shohjahon Qobuldan qaytishga rozilik bildirsa,
uni uch manzil masofagacha kuzatib borish, aks holda tezlik bilan kishi yuborib
xabar qilish vazifasi topshiriladi.
Buxoro xoni va Balx hokimining hamjihatlikda ko’rgan tadbirlari Shohjahonga
o’z ta’sirini ko’rsatgan bo’lsa kerak, «Tarixi Muqimxoniy» muallifining
yozishicha, Shohjahon Buxoro elchisiga, agar uning Qobulga kelishi Buxoro
xonini tashvishlantirgan bo’lsa shu kuniyoq Hindistonga qaytib ketishga buyruq
berajagini aytgan.
Shu voqeadan so’ng Imomqulixon davrida Buxoro va Hindiston o’rtasida
elchilar yuborish to’xtatilgan. Bu yerda faqat shuni eslatib o’tish kerakki,
Imomqulixon umrining so’nggi vaqtlarida ko’r bo’lib qolib, taxtni ukasi Nadr
Muhammadga topshirib o’zi Makkaga ketadi, «Mirotul olam»da yozilishicha,
Shohjahon o’z vakili Mir Ibrohimdan Imomqulixonga bir lak rupiya pul hadya
yuboradi. Ammo Mir Ibrohim Makkaga yetib borganga qadar Imomqulixon vafot
etganligi tufayli, Mir Ibrohim bu pulga marvarid (40 ming rupiyaga) va zotli
otlar sotib olib uni keltirib shohga topshirgan.
Imomqulixon xonligi davrida Buxoro — Hindiston munosabatlari umuman
do’stona tarzda bo’lsa ham, bu mamlakatlar feodal davlatlariga xos ziddiyatlardan
xoli
emas
edilar.
Shohjahon
davlatining
kuchsizlangan
yillari
Nadr
Muhammadxonning Qobulga qilgan hujumi va Shohjahonning tahdidi mazkur
fikrimizning dalili bo’la oladi.
69
Nadr Muhammadning (1642-1645) hukmronligi uzoq vaqt davom etmadi. U
Qarshi viloyatida bo’lgan vaqtida bir qancha amir va amaldorlar uning katta o’g’li
Abdulazizni Xo’jandda xon deb e’lon qiladilar. Vaziyatning nihoyatda
mushkulligini tushungan Nadr Muhammadxon Buxoroga bormay, Balxga qochadi.
O’g’illari uning buyruq va amrlariga bo’ysunmay qo’yadilar. Shundan so’ng Nadr
82
Muhammadxon o’g’illariga qarshi kurashda Shohjahondan yordam so’rashga
majbur bo’ladi. Shohjahon esa Nadr Muhammadxonning Qobulga qilgan hujumlari
sababli undan qasos olish va shuning bilan birga, Balxni o’z imperiyasiga qo’shib
olish uchun qulay fursat keldi deb, darhol «yordam» berishga rozilik bildiradi va
o’g’li Sulton Murodbaxsh boshchiligida Guriga katta qo’shin yuboradi. Oradan
ko’p vaqt o’tmay hind qo’shinlari Balxni ham ishg’ol qiladilar. Nadr
Muhammadxon esa Eronga qochadi. Eron shohi Abbos II (1642— 1667) Nadr
Muhammadxonni yaxshi qabul qiladi. Hatto uni Buxoro taxtini qayta egallashga
da’vat qilib, bu ishda katta qo’shin bilan yordam berishga tayyor ekanini aytadi.
Ammo Nadr Muhammadxon Eron qo’shinlari bilan Buxoroga bostirib kirishni
ma’qul ko’rmay, Abbos II taklifini qabul qilmaydi. Nadr Muhammadxon Eronda
uzoq vaqt (ikki yarim yil) turib qoladi, Balx esa hali ham hindlar qo’lida edi. 1645-
yili Shohjahon shahzoda Murodbaxshni Balxdan chaqirtirib olib, Balxga
yuborilgan hind qo’shinlari ustidan rahbarlikni harbiy ishlarda nom chiqargan
kichik o’g’li Avrangzebga topshiradi.
Buxoro xoni Abdulazizxon katta kuch to’plab, Balxni hind qo’shinlaridan ozod
qilishga otlanadi. Abdulazizxonga qozoq xoni Yangir va Xorazm xoni Abdulg’ozi
yordamga keladi. Xorazmliklar uch ming kishilik qo’shin yuboradilar.
To’rt oy davom etgan urush natijasida hind qo’shinlari chekinishga majbur
bo’ladi.
Hindlar Balxni tashlab ketgach, Abdulazizxon ham o’z qo’shini bilan Buxoroga
qaytadi va ukasi Subhonqulini Balx hokimi qilib tayinlaydi.
Hind qo’shinlarining chekinishidan avval Shohjahon Balx hokimligini Nadr
Muhammadga topshirishni afzal ko’rib, uni Balxga chaqirtirgan edi. Subhonquli
Balxga qaytib kelgan otasi Nadr Muhammadxon bilan to’qnashib uni yengadi va
Nadr Muhammadxon hokimlikdan umidini uzib, Makkaga ketadi.
Hind tarixchi olimlari N.K.Sinxa va A.Ch.Banerdjilarning fikricha, hind
qo’shinlarining Balx yurishida muvaffaqiyatsizlikka uchrash sabablari,
69
P r a s a d Sаks еna. History of Shahjahan of Dehli. Allahabad, 1958.
83
birinchidan, Boburiy a’yonlari dabdabali va jo’shqin hayotga o’rganib qolgan
edilar, ular boy Hindistondan uzoqda ular uchun doimo notinch o’lkalarda turishni
yoqtirmas edilar, ikkinchidan, ular yerli xalqlar bilan kelisha olmadilar. Garchi
Balx uchun bo’lgan kurashda Shohjahon davlati 40 million rupiya sarf etgan
bo’lsa-da, bundan hech bir manfaat bo’lmadi.
Hind askarlarining Balxni tashlab chiqib ketishiga Hindistonda yuz berayotgan
ichki voqealar sabab bo’lgan. XVII asrning 40-yillaridan boshlab Shohjahonning
o’g’illari va ular atrofidagi turli guruhlar o’rtasida taxt uchun kurash kuchayib
ketadi, ikkinchi tomondan, ko’pgina rojaliklar o’z mustaqilliklari uchun tinmay
kurash olib borardilar. Otasiga qarshi qaratilgan o’zboshimcha harakatlari uchun
Avrangzeb Dekan noibligi lavozimidan bo’shatilib, Balxga jo’natilgan edi.
Shohjahon davlati bilan munosabatlar keskinlashgan davrda Buxoro bilan Eron
o’rtasida o’zaro yaqinlashish paydo bo’ladi.
Eron hududi orqali Buxoroga kelgan rus elchisi Anisim Gribovning bergan
ma’lumotiga qaraganda, 1647-yilning dekabrida (A.Gribov Isfaxonda turgan
vaqtida) Buxorodan Eronga Abdulazizxon elchisi Asan qo’shboshi (Hasan
Qushbegi) keladi. Buxoro elchisi o’zi bilan birga bir sandiq to’la oltin, 70 tuyada
har xil mo’yna va boshqa xil mollardan sovg’alar keltirgan. Bu sovg’alarni ikki
mingga yaqin kishi olib kelgan.
Anisim Gribov Eron davlati ahllaridan Buxoro elchisining nima maqsad va
vazifalar bilan kelganligi haqida so’raganida, ular bu elchilikning maxfiy
xarakterdagi elchilik ekanini, ya’ni elchilar hindlar bilan kurashda Eron shohi
Abbos II ning Nadr Muhammadxonga yordam bergani uchun Abdulazizxonning
Eron davlati bilan do’stona munosabatda bo’lishga ahd qilgani va hindlar bosib
olgan Qandahor shahrining eronliklar tomonidan qaytarib olinishida Eron shohiga
yordam berishga tayyor ekanini bayon qilganlar. Bu orada Erondan ham Buxoroga
elchi yuborilib, unga Eronning Buxoro bilan do’stona aloqalarni mustahkamlash
tarafdori ekani, Shohjahon davlatiga qarshi kurashda Buxoro bilan bir ittifoqda
harakat qilishga rozilik bildirish vazifasi topshiriladi. Qandahorni qaytarib olishda
84
Buxoro yordamiga tayangan Eron davlati bir yil ilgari Hindistondan kelgan elchini
Eron hududidan chiqarib yuboradi va Shohjahondan Qandahorni qaytarib berishni
talab qiladi.
1648-yilning mart oyida Buxorodan Eronga yana elchi kelib, u Qandahor va
hindlar qo’lidagi ba’zi yerlarni bosib olishda Eronga Buxoro amirligining harbiy
yordam berishga tayyor ekanligini bildiradi. 1648-yil 13-martda Eron shohi
Buxoro elchisi hamrohligida katta qo’shin bilan Qandahor tomon yo’lga chiqadi.
Bu vaqtda A.Gribov va uning hamrohlariga ham Isfaxondan jo’nab ketishga
ruxsat berilgan edi, shuning uchun Eron — Buxoro munosabatlariga doir uning
ma’lumoti shu yerga kelib tamom bo’ladi.
1649-yil fevralda Qandahor Eron qo’shinlari tomonidan bosib olinadi va
Shohjahonning Qandahorni qaytarib olish yo’lidagi bir necha bor (1649-yil may,
1652, 1653-yil aprel) urinishlari muvaffaqiyatsiz chiqadi. 1657-1660 - yillar
davomida Shohjahonning o’g’illari Dara va Avrangzeb o’rtasidagi o’zaro taxt
uchun bo’lgan ichki kurash Qandahorning uzoq vaqt eronliklar qo’lida qolib
ketishiga sabab bo’ladi.
Makka tomon yo’l olgan Nadr Muhammadxon Eronning Simnon shahriga
yetganda vafot etadi (1651). Shu munosabat bilan Buxoro va Balxda
(Abdulazizxon va Subhonquli tomonidan) motam e’lon qilinadi. Oradan ko’p vaqt
o’tmay aka-ukalar o’rtasida nizo chiqib, Abdulazizxon Subhonqulidan Balx
hokimligini tortib olish maqsadida unga qarshi Muhammad Sulton boshchiligida
katta qo’shin yuboradi. Lekin Muhammad Sulton va undan keyin yuborilgan
qo’shinlar ham Balxni ishg’ol qilishga muvaffaq bo’lolmaydilar. Abdulazizxon
Subhonqulini Balx hokimi deb tanishga majbur bo’ladi.
Abdulazizxonning Shohjahon nomiga yozgan maktubi ham mavjud bo’lib, bu
maktubning qimmati shundan iboratki, shu davrgacha Abdulazizxon taxtga
o’tirgandan to Avrangzeb o’zini podsho deb e’lon qilganga qadar (ya’ni 1645-
yildan 1659-yillargacha) Buxoro bilan Hindiston o’rtasida hech qanday diplomatik
munosabat bo’lmagan deb taxmin qilar edik. Maktubning topilishi va uning
85
mazmuni bu fikrning noto’g’ri ekanligidan xabar beradi. Maktubda Abdulazizxon
Hindiston bilan bo’lgan munosabatlarning uzilib qolishiga «falonchi» sababchi deb
ko’rsatadi va «falonchi»ning nomi zikr qilinmasa ham maktub mazmunidan uning
kimligi juda ravshan, chunki «falonchi» maktubda o’z otasiga qarshi kurashgan va
Abdulazizxonni o’z otasi o’rnida hurmat qilishi lozim bo’lgan shaxs sifatida
ta’riflangan, demak, «falonchi» - bu Subhonqulixon edi.
Maktubning mazmuniga ko’ra, Subhonqulixon Abdulazizxon elchilarini
Hindistonga yo’latmagan, ular orqali yuborilgan hadyalarni esa tortib ola bergan.
Maktub oxirida, mamlakatlararo do’stlikni mustahkamlash kerakligi uqtirib
o’tiladi.
Subhonqulixonga nisbatan ishonchsizlik bilan qarash davom etgan bo’lsa
kerak, maktubda elchining nomi va uning kim ekanligi ko’rsatilmaydi.
Fikrimizcha, maktub Subhonquli Balx hokimi deb tan olingandan bir qancha
yil o’tgandan so’ng, taxminan 1653— 1655 yillarda yozilgandir. Bu vaqtda
Hindistonda ichki ziddiyatlar kuchaygan, qarib qolgan Shohjahon bilan o’g’li
Avrangzeb o’rtasida hokimiyat uchun kurash avjiga chiqqan edi. Shuning uchun
Shohjahon Buxoroga o’z vaqtida javob elchiligi yuborolmagan bo’lsa kerak.
1658-yili Boburiylar imperiyasi taxtiga Avrangzeb o’tiradi. Shohjahon
Avrangzebning odamlari nazorati ostiga olinadi va 1666-yilda vafot etadi.
Avrangzeb akasi Daraga qarama-qarshi o’laroq, taxt uchun kurashda musulmon
feodallari va islom ruhoniylariga tayanadi, Dara tarafdorlarining ko’pchiligi
hinduizm dinidagi kishilar edilar. Artilleriya qismlarining musulmonlardan tashkil
topganligi davlatni Avrangzeb qo’liga o’tishida katta rol o’ynadi. Musulmon
harbiy feodallari yordami bilan davlat tepasiga chiqib olgan Avrangzeb musulmon
feodal ruhoniylari manfaatlarini ko’zlab, reaksion ichki siyosatni amalga oshiradi.
Uning buyrug’i bilan ko’pgina budda ibodatxonalari buzib tashlanadi, hindlar
qo’lidagi yerlar tortib olinib, musulmon feodallariga jirg’a - tortiq qilib beriladi,
hinduizm dinidagi kishilar kamsitilib, juz’ya — jon solig’i to’lashga majbur
qilinadi. Ular davlat, sud va moliya ishlaridan chetlatiladi. Musulmonlar bilan
86
hindularni bir-biriga yaqinlashtirishdagi Akbarshoh va uning vorislari tomonidan
amalga oshirilib kelinayotgan oqilona siyosat yuzini zulmat qoplaydi.
Avrangzeb o’z tashqi siyosatida Boburiylar imperiyasini kengaytirishga harakat
qilib, tinimsiz kurash olib boradi; natijada Boburiylar imperiyasi G’aznadan
Chittakongacha, va Kashmirdan Qarnatikkacha bo’lgan yerlarni ishg’ol qiladi.
Ammo, bunday katta territoriyani ishg’ol etgan imperiya ichki tomondan
mustahkam emas edi, ayniqsa maratxlar va Dekan rojaliklari Avrangzeb davlatiga
so’zdagina tobe bo’lib, doimiy ichki kurashlar bilan imperiya tinkasini quritardilar.
Avrangzeb zamonida Hindiston bilan O’rta Osiyo o’rtasidagi munosabatlar
birmuncha do’stona xarakterga ega bo’ladi. Bu munosabatlar Buxoro xoni
Abdulazizxonning Avrangzebni taxtga o’tirganligini qutlovchi maktubi bilan
boshlanadi. Maktubni elchi Xo’ja Ahmad al-Husayniy Naqshbandiy olib boradi.
Noma Avrangzeb shaxsiyatini uzundan-uzoq ta’riflash bilan boshlanib, so’ng
hamjihatlik odati do’stlik uchun bebaho gavhardir, deb uqtirilgach, birdamlikni
mustahkamlash lozimligi izhor etiladi. Maktub oxirida Hindistondan ham tez-tez
elchi va maktublar kelib turishiga umid qilinadi.
O’sha vaqtlarda Hindiston bo’ylab sayohat qilib, vrachlik kasbi tufayli shoh
saroyida xizmat qilgan Fransua Betnye Avrangzebni tabriklash uchun kelgan
o’zbek elchilari haqida shunday hikoya qiladi:
Elchilar Avrangzebga hind odatiga muvofiq, uzoqdan uch marta qo’llarini
boshlariga ko’tarib, so’ng yerga tekkizib salom beradilar. So’ng elchilar
Avrangzebga juda yaqinlashadilar, shoh xatni bevosita elchilar qo’lidan olishi
mumkin edi, lekin u bunday qilmaydi. Elchilar keltirgan nomani Avrangzebning
amiri olib ochadi va shohga uzatadi. Avrangzeb xatni diqqat bilan o’qib chiqqach,
elchilarga baxmal nimcha, salla, ipak bilan gul tikilgan sharf sarpo berishni
buyuradi.
Elchilar Avrangzebga qimmatbaho ko’k tosh (lyapis — lozur)dan yasalgan bir
necha quticha, uzun junli tuya, chiroyli otlar, bir necha tuya ho’l meva: nok, olma,
87
uzum, qovun; bir necha tuya quritilgan meva: buxoro olxo’risi, turshak, oq va qora
mayiz olib kelgan edilar.
70
Avrangzeb elchilar bilan suhbatda Samarqanddagi fan, ayniqsa Ulug’bek
rasadxonasining ahvoli, ajoyib mevalar hosili to’g’risida savollar beradi.
Elchilarning yurtlariga qaytishi oldidan Avrangzeb barcha amirlarni yig’ib,
elchilarning har biriga ikki sidradan qimmatbaho sarpo sovg’a qilib, ular turgan
joyga sakkiz ming rupiya pul eltib berishni buyuradi. So’ng elchilardan Buxoro
xoniga bir necha to’p qimmatbaho kimxoblar, yupqa polotno va olachalar, oltin
hamda kumush yo’llik ipak matosi, bir necha gilam, qimmatbaho toshlar bilan
bezatilgan ikkita xanjardan iborat sovg’alar berib yuboradi.
Elchilar Dehlida to’rt oy turib, vatanlariga qaytayotganlarida ba’zilari issiqdan
yo’lda halok bo’ladilar.
«Mirotul olam»da ko’rsatilishicha, Buxoro elchilari Avrangzeb saltanatining
to’rtinchi yiliga kelib ikki marta – 4 - rabius-soniy oyida (27-noyabr 1661-yil) va
24 - rajab oyida (14-mart 1662-yil) hind shohi qabulida bo’lganlar.
Umuman, elchilarga Hindistonda taxminan bir lak-u yigirma (120) ming rupiya
naqd pul va mollar tuhfa etilgan.
Avrangzeb saltanatining beshinchi yili boshlangan kun elchilarga ketishga
ruxsat etilgan, ammo elchilik boshlig’i Xo’ja Ahmad (al-Husayniy) Lohurda vafot
etgan.
«Olamgirnoma»da elchilik tarkibidagi boshqa shaxslarning ham nomi tilga
olingan, masalan, Xushholxon, Javxarxon, Mirzabek Mirshakar, Latifbek, Miraxur
va boshqalar; bularga ham bir necha ming rupiya mablag va matolar hadya etilgan.
Avrangzeb saltanatining oltinchi yili Abdulazizxonning mulozimi Kuchakbek
Buxorodan hind shohi uchun ot va ov hayvonlari keltiradi; buning evaziga
Kuchakbekka faxriy to’n va ikki ming rupiya in’om qilinadi.
71
70
Низомиддинов И.Ғ - ХVI-ХVIII асрларда Ўрта Осиѐ - Ҳиндистон муносабатлари., Т., "Фан", 1966
71
Расул-3а д е П., Из истории индо - среднеазиатских политических взаимоотношений во второй половине
XIX в., в сб. «Взаимоотношения народов Средней Азии с сопредельными странами Востока», Ташкент, Изд-
во АН УзССР, 1963, стр. 173
88
Keltirilgan tuhfalar ichida ov qushlari hind shohiga ma’qul tushgan bo’lsa
kerak, Avrangzeb Abdulazizxonga xat yozib, yana bir necha ov qushlari va
jonivorlar berib yuborishni iltimos qiladi. Maktubda bu xil tortiqlarni do’stlikning
ramzidir, deb ta’rif qiladi.
Avrangzeb saltanatining yettinchi yili (1665-yil, iyul) Buxoroga Mustafoxon
Xofi boshchiligida elchi yuboradi. Elchilar Abdulazizxon nomiga yozilgan maktub
va umumiy qiymati bir lak-u ellik (150) ming rupiyalik tuhfa keltiradilar.
Mustafoxon Xofi elchiligi qanday maqsadlar bilan yuborilganligi, uning
Buxorodan qaytgan-qaytmagani haqida aniq ma’lumotlar yo’q bo’lsa ham, ushbu
ishda e’lon qilinayotgan Abdulazizxonning Avrangzeb nomiga yozilgan maktubi
bu elchilik haqida birmuncha tasavvur hosil qilishga imkon tug’diradi.
Maktubda Avrangzeb shaxsiyati ulug’lanib, unga yaxshi istaklar tilanilgandan
so’ng, har ikki tomon o’rtasidagi .do’stona munosabatlarning mustahkamlanishiga
ishonch bildiriladi. So’ng Ka’ba yo’lida g’ov bo’lib turgan shia mazhabidagi
eronliklarga qarshi Iroq va Xurosonga yurishga qaror qilinganligi bayon qilinadi va
ayni holda Avrangzeb elchisi Mustafoxon Xofi orqali shu masala yuzasidan
muayyan bir fikr aytilmaganligidan taajjublaniladi.
Maktubda yaqin orada Hindistonga Tohirxon va Obidxon boshchiligida elchilik
yuborilishi xabar qilinadi.
«Mirotul olam»da 12-zulhijja 1079 (11-may, 1669) yili Hindistonga Buxorodan
Rustambiy boshliq elchilik kelganligi va u Abdulazizxonning maktubi bilan birga
turli hadyalar keltirganligi xabar qilinadi. Rustambiy Avrangzeb saroyida yaxshi
qarshi olingan va birinchi qabulda hind shohi elchiga faxriy xalat, bezatilgan jig’a
hamda xanjar, o’ttiz ming rupiya naqd pul, ikkinchi qabulda esa (7-sentyabr, 1669-
yil) yana xalat, qimmatbaho chiroyli qilich, qalqon, bitta fil, elchiga 34 ming,
uning hamrohlariga esa 16 ming rupiya hadya qilgan.
Fikrimizcha,
Abdulazizxonning
Avrangzeb
nomiga
bitilgan
maktubi
Rustambiy elchiligi tomonidan olib kelingandir.
89
Rustambiy elchiligiga javoban 1080-yilning zulhijja (1670-yil, may) oyida
Hindistondan Yakkatozxon elchiligi yo’lga chiqadi. Elchilar Buxoro xoniga 100 ta
podsholik (matnda — muhrlik, deyilgan) oti, 4 ming rupiya turadigan bir fil,
qimmatbaho toshlar bilan bezatilgan jamdar quroli, qilich, jig’a va boshqa hadyalar
keltiradilar.
«Olamgirnoma»da 1081 (1671) yili ham Buxorodan Muhammad Sharif nomli
elchi Hindistonga kelganligi va uni hind shohi qabul qilib, 25 ming rupiya pul,
faxriy xalat, tilla egar-jabdug’i bilan bir ot in’om etganligi haqida ma’lumot
beriladi.
Balx hokimi Subhonqulixon ham Avrangzeb davlati bilan yaqin munosabatda
bo’lgan.
Subhonqulixon akasi Abdulazizxondan ilgariroq Avrangzebni (taxtga o’tirgan
yilining uchinchi yili) saltanat egasi bo’lishi bilan elchi Ibrohimbek orqali
tabriklagan.
O’z navbatida hind imperatori ham Buxoroga elchi Mustafoxondan
Subhonqulixon nomiga bitilgan do’stona maktub va bir lak rupiya hadya berib
yuboradi.
Buxorodan Rustambiy elchiligi Hindistonga kelganda Subhonqulixon ham
akasi Abdulazizxonga taqlid qilib, o’zining a’yonlaridan Xushbekni maktub va
«turon nafis mollaridan iborat armug’on bilan fayzmakon ostonaga (ya’ni
Avrangzeb saroyiga) tayin qilgan», hind shohi Balx elchisiga faxriy xalat,
bezatilgan xanjar, jig’a va 11 ming rupiya in’om qilgan.
72
Fikrimizcha, Balx hokimi Subhonqulixon Hindiston bilan iqtisodiy va siyosiy
munosabatlarda bo’lib, bu munosabatlardan Balxni Buxoroga tobe bo’lmagan,
mustaqil hokimlik qilib ko’rsatish maqsadida foydalangan. O’z navbatida
Avrangzeb davlati ham Balx hokimligi bilan yaqin qo’shnichilik munosabatida
bo’lishdan manfaatdor edi. Afg’on qabilalarining mustaqillik uchun olib borgan
72
Р у с т а м о в У. А., К истории изучения экономических, политических и культурных связей между
народами Индии и Средней Азии. Труды Института Востоковедения АН УзССР, вып. 4, Ташкент, 1956.
90
kurashlarini bostirishda imperiyaning g’arbiy chegaralari xavfsizligini ta’minlash
juda muhim ahamiyatga ega edi.
Abdulazizxon hukmronligining dastlabki yillarida Buxoro - Hindiston
munosabatlari keskinlashib ketadi. Bunga asosan hind qo’shinlarining Balxni
ishg’ol qilishi sabab bo’ldi. Tarixiy dalillarning ko’rsatishicha, bu vaqtda
Abdulazizxon davlati, hatto Boburiylar imperiyasiga qarshi Eron bilan ittifoq
tuzishga ham harakat qilgan. Lekin Balx hind qo’shinlaridan ozod qilingach va
ayniqsa, Balx hokimi Subhonqulixonning o’zboshimchalik bilan qilgan hatti-
harakatlarining kuchayishi natijasida Buxoro - Hindiston munosabatlarida
o’zgarish paydo bo’ladi. Abdulazizxonning Shohjahon nomiga yozgan maktubida
aytilishicha, hind podshohi huzuriga Buxorodan bir qancha elchiliklar yuborilgan,
ammo Subhonqulixon ularning ko’pchiligining Hindistonga borishiga monelik
qilgan.
Abdulazizxon
ham
mamlakatlar
o’rtasidagi
yaxshi
qo’shnichilik
munosabatlarini kuchaytirish niyatida Avrangzeb saroyiga elchilar yuboradi.
Garchi Abdulazizxon Rustambiy elchiligi orqali yuborgan maktubida hind shohiga
Eronga qarshi kurashishni taklif qilgan bo’lsa ham, lekin bu davrdagi Buxoro
xonligining Boburiylar imperiyasi bilan yaxshi munosabatda bo’lishi Eronga
nisbatan dushmanlik vajidan emas edi. Chunki Buxoro xonligi Eron bilan ham
tinch-totuv yashamoqda edi.
73
Keksayib qolgan Abdulazizxon Subhonqulixonning tazyiqiga bardosh
berolmay, 1680-yilning boshlarida taxtdan voz kechib, Makkaga ketishga majbur
bo’ladi. Subhonqulixon Buxoro taxtini egallagach, Balxga o’g’li Iskandar
Bahodirxonni hokim qilib tayinlaydi. Oradan uch yil o’tar-o’tmas shahzodaga
zahar
berib
o’ldiriladi. Bu ishda Subhonqulixonning ikkinchi o’g’li
Abulmansurxon ishtirok etgan edi. Bu voqeadan xabardor bo’lgan Subhonqulixon
Balx hokimligini Ibodulla sultonga berishga qaror qiladi. Ammo hokimiyatni
73
Пигулевская Н. В., Якубовский А. Ю., Петрушевский И. П., Строева Л. В., Белиницкий Л. М., История
Ирана с Древнейших времен до конца XVIII в,, изд. ЛГУ, 1958, стр. 260.
91
Abulmansurxon qo’lga oladi va ko’p o’tmay u ham o’ldiriladi. Balx Siddiq
Muhammad sulton qo’liga o’tadi (1684).
Shu vaqtda Xorazm xoni Anusha Buxoro xonligiga hujum qiladi.
Subhonqulixon Balxga odam yuborib, o’g’li Siddiq Muhammadni tezda yordamga
yetib kelishga da’vat qiladi. Ammo Anushaning Samarqandni egallaganligini
eshitgan Siddiq Muhammad yo’lga chiqqan vaqtida yana Balxga qaytib ketadi. Bu
voqeadan qattiq achchig’langan Subhonqulixon Badaxshon hokimi Mahmudbiy
Otaliqni yordamga chaqirib, xorazmliklarni Samarqanddan haydab chiqaradi.
So’ng Subhonqulixon Mahmudbiy Otaliq bilan birga Balx tomon yuradi, hiyla
bilan Siddiq Muhammadni qo’lga tushirib, qiynab o’ldiradi. Subhonqulixon
Balxda uch oy turadi va Balxni Muhammadjon Otaliq ixtiyoriga topshirib (4-aprel,
1685-yili), Buxoroga qaytadi.
«Tarixi Muqimxoniy» asarida 1096 (1685) yili Buxoroga Avrangzeb elchisi
Zabardastxonning kelganligi haqida so’z boradi. Ammo hind manbalari va bizning
ixtiyorimizdagi hujjatlar Zabardastxon elchiligiga qadar Subhonqulixon davlati
bilan Boburiylar imperiyasi o’rtasida elchilik almashinib turilganligidan darak
beradi. Masalan, 21-shavval 1092 (13-noyabr, 1681) yilda Buxoro elchisi
Rahmonquli hind podshohiga ikkita ot, o’n juft qunduz po’stin va bir tuya sovg’a
qilgan. Avrangzeb esa elchiga xalat va besh ming rupiya in’om etgan.
20-jumodil-avval 1093 (27-may, 1682) yilda Buxorodan kelgan elchi
Muhammad Sharif hind shohining qabulida bo’lgan va faxriy xalat bilan
sharaflangan.
Manbalarning ko’rsatishicha, Subhonqulixon davrida Buxorodan Hindistonga
Mir Abdurahmonxo’ja Sadr boshliq elchilar ham kelgan. Elchi orqali yuborilgan
maktubda katta bir dushmanning Samarqandga hujumi va ularning tor-mor
qilinishi bayon qilingan. Maktubning mazmunidan xatning qay vaqtda yozilganligi
va elchilikning Hindistonga qachon yuborilganligini aniqlash qiyin emas. Chunki
1684-yili Xorazm xoni Anusha Samarqandga hujum qilib, shaharni vaqtincha
ishg’ol qilishga muvaffaq bo’lgan edi.
92
Anushaning ketma-ket hujumi va Siddiq Muhammadni otasining buyrug’iga
bo’ysunmasligi Subhonqulixonni ancha cho’chigib qo’yadi. U Buxoro xonligida
sodir bo’lgan mushkul vaziyatdan Avrangzeb ham foydalanishi mumkin deb
o’ylab, bu xavfning oldini olish maqsadida Hindistonga tezlik bilan maktub
jo’natadi: maktubda barcha tashvishli ishlarga xotima berilib, Buxoro xonligida
osoyishtalik barpo qilinganligi ta’kidlab o’tiladi, ya’ni Buxoro xoni o’z davlatining
zaif emasligini tushuntirmoqchi bo’ladi.
Bu maktubda Eron va Eronliklarga qarshi hech bir so’z aytilmaydi, demak, bu
bilan Subhonqulixon o’z mavqeini mustahkamlash harakatida bo’lgan.
Avrangzebning farmoniga ko’ra, 1095-yil 25-rabbial avval oyida (12-mart
1683-yil) Saidxon Bahodirning nabirasi Vafodorxonga «Zabardastxon» nomi
berilib, so’ng Balx va Buxoroga elchi qilib yuboriladi. Zabardastxon orqali Balx
hokimiga ziynatlangan jamdar quroli, qilich, jig’a, qalqon, kamon, ot, fil, o’n ming
rupiya pul va Subhonqulixon uchun bahosi o’n bir ming rupiyalik fil va nafis
mollardan berib yuboriladi.
«Tarixi Muqimxoniy»da 1096 (1685) - yili Hindistondan Buxoroga
Zabardastxon elchiligi kelgani va ular hadya qilgan sovg’a-salomlar ichida fillar
ham borligi aytilib, so’ng Avrangzebning Buxoro xoni nomiga yozilgan
maktubining to’liq nusxasi keltirilgan.
74
Maktubda aytilishicha, Avrangzeb Subhonqulixonni podsholik taxtiga o’tirishi
bilan ancha ilgari tabriklash niyatida bo’lgan, ammo Muhammad Siddiqning
qo’zg’olonlari va chegarada sodir bo’lgan notinchlik bu maqsadni amalga
oshirishga monelik qilgan.
So’ng Avrangzeb Hindistondagi voqealarga to’xtab o’tadi. U Ajmir hokimi
Ronaning juzya to’lashdan bosh tortgani va unga qarshi o’g’li Muhammad
Akbarshoh boshliq katta qo’shin yuborgani, o’g’lining esa otasiga bevafolik qilib,
74
М у х а м м е д Ю с у ф М у н ш и . Мукимханская история, перевод с тaдж. проф. А.А.С е м е н о в а ,
Ташкент, Изд-во АН УзССР, 1950, стр. 144
93
isyon ko’targani va Boburiylar imperiyasi qurolli kuchlarining Singxa (Mevar
hokimi)ga qarshi kurash olib borganliklari haqida hikoya qiladi.
Shuningdek, maktubda Qashg’arga yaqin joylarda yashovchi qalmoqlar ustidan
to’la g’alaba qozonilgani hamda Dekandagi Janda viloyatining imperiyaga qo’shib
olingani xabar qilinadi.
Voqealar bayonidan ma’lumki, Dekan yurishida birmuncha muvaffaqiyatlar
qo’lga kiritilgach, Buxoroga Zabardastxon boshliq elchilik yuborilgan. Hind
elchilari kelgandan so’ng Balx hokimi Muhammadjon Otaliq qo’zg’oloni haqida
xabar keladi va Subhonqulixon bu voqeaning oldini olish uchun tezda Balx tomon
otlanadi. Hind elchilariga ham o’z vatanlariga qaytishga ruxsat beriladi. Bu
voqeadan foydalanib Xorazm xoni Anusha Buxoroning chekka o’lkalariga hujum
qiladi. Subhonqulixon bu xabarni eshitishi bilanoq Balx hokimligini Jovimbiy
Otaliqqa topshirib, o’zi darhol Buxoroga qaytadi va Anushaga zarba beradi.
Anushaning Buxoroga qilgan hujumining muvaffaqiyatsiz chiqishidan norozi
bo’lgan Xorazm a’yonlari, uni ko’r qilib, taxtga o’g’li Ernak (Erengxon)ni
o’tkazadilar.
Xorazmdagi ichki ziddiyatlardan voqif bo’lgan Subhonqulixon endi
xorazmliklar Buxoroga bostirib kelishlari mumkin emas degan ishonch hosil qilib,
Xashikbiy Otaliq boshchiligidagi asosiy kuchini Xurosonni zabt etish uchun
safarbar qiladi va Buxoro qo’shinlari Xurosondagi kuchli qal’alardan bo’lmish
Boloi Murg’obni ishg’ol qiladilar.
«Tarixi Muqimxoniy» muallifining yozishicha, Avrangzeb o’z elchisi
Zabardastxon orqali Buxoro xoniga Eronga qarshi ittifoq tuzishni taklif qilib, hind
qo’shinlarining Qandahor tomonidan jang qilishga tayyor ekanliklarini aytgan.
Keyinchalik, Subhonqulixon go’yo har ikki mamlakat o’rtasida tuzilgan bitimga
asosan Xurosonga yurish qilgan.
Vengr sayyohi A. Vamberi ham shu haqda fikr yuritib, Avrangzebning Buxoro
xonini Eronga qarshi kurashga undaganini ta’kidlab o’tadi. Vamberining
ko’rsatishicha, afg’on qabilalari Avrangzeb davlatiga qarshi kurashda maxfiy,
94
suratda Eronliklar tomonidan qo’llab-quvvatlanganlar. O’zi bevosita Eronga qarshi
jang qilishni istamagan Avrangzeb Buxoro xonligini Eronga qarshi qo’yish yo’li
bilan Eronliklardan o’ch olish rejasini tuzgan.
Bu masala yuzasidan ikki xil fikr yuritish mumkin. Birinchidan, Avrangzeb,
haqiqatda, Buxoro xonini Eronga qarshi hujumga da’vat etgan va o’zi ham bu
ishda hamkorlik qilishini bildirgan. Afg’on qabilalarini bo’ysundirish yuzasidan
uzoq vaqt (1667—1675 yillar) kurash olib borgan va Dekan masalasi bilan band
bo’lgan Avrangzeb g’arbiy chegaralarining xavfsizligini ta’minlash yuzasidan
Buxoro xoni bilan yaqinlashgan va o’zining Buxoroga nisbatan do’stligining isboti
sifatida Eronga qarshi bir ittifoqda harakat qilishga ham rozi bo’lgan.
Ikkinchidan, Subhonqulixon va uning saroy ahllari Hindiston elchiligidan
o’zlarining Eronga qarshi qaratilgan siyosatlarini amalga oshirish yo’lida
foydalanish niyatida bo’lgan bo’lishlari ham mumkin.
1100 (1688—1689) - yili Hindistonga Buxoro elchisi Nazarbiy keladi va u
Subhonqulixonning hind voliysiga yozgan maktubini keltiradi.
75
Buxoro xoni o’z maktubida Balxda ro’y bergan tartibsizliklar, Siddiq
Muhammadning otasi (Subhonqulixon)ga qarshi chiqishi va shu munosabat bilan
Subhonqulixonning Balxga yurishi, shu vaqtda Anushaning Buxoroga hujum
qilishi va xorazmliklarga qarshi olib borilgan kurash, qalmoq qabilasining
bo’ysundirilishi hamda Subhonqulixonga tobelik bildirib Qashg’ardan ham elchilar
kelganligi birma-bir bayon qilib o’tiladi va shulardan keyin «...shu vaqtda u adolat
samarasining munavvar ko’ngillariga yomon asarlik shialarga qarshi zo’r jihod va
g’azot dag’dag’asi tushibdi. Biz ham birlik va hamjihatlik yuzasidan tamoman
xayrlik bo’lmish bu ishga azm qilamiz.
Ammo, to hanuzgacha u shavkat panohga qator kofirlar tufayli xotirjamlik
muyassar bo’lmagan ekan, biz mazkur niyat yuzasidan peshqadamlik qilib, guruh-
guruh muzaffar asarlik lashkarlarimizni bebosh qizilboshlar ustiga yubordikki,
muxlis vafodor elchingiz (Zabardastxon) bu voqealarning suratini ko’rdi (va)
95
undan so’ng ruxsat olib qaytib ketdi…» deb yoziladi. So’ngra, maktubda Boloi
Murg’ob (hozirgi Kushkaning shimoli-sharqida), uning 20 ta qal’asi bilan birga
zabt etilgani xabar qilinadi.
Demak, Nazarbiy elchiligi Boloi Murg’obning bosib olinishi bilanoq (1688-
yil) Hindistonga jo’natilgan.
Maktub mazmunidan shu narsa anglashiladiki, garchi Buxoro xoni Eronga
qarshi kurashda hind podshohining faolsizligini ta’kidlab o’tsa ham, lekin bu
sohada aniq bir fikr aytmaydi, ya’ni Eronga qarshi kurashda Hindiston ham
ishtirok qilishi lozimligi qayd qilinmaydi.
Subhonqulixon o’zining boshqa bir maktubida hind shohini Eronga qarshi
urushga ochiqdan-ochiq da’vat qiladi. Ikkinchi maktubda islom yo’lida «kofir»
Eronliklarga qarshi hujum qilib, 1100-ilon yilining rabial avval oyida (1688-1689)
Boloi Murg’ob viloyati zabt etilgani, bu voqeadan Iroq va Xuroson aholisining
tashvishlangani hikoya qilingandan so’ng, o’rtadagi do’stlik pesh qilinib,
Avrangzebga qarata: « (Janoblari) ...taassub yengini astoydil shimarishda hamda...
taqvoda ham sa’i-harakat qilishlari lozimdir» deb uqtiriladi. Maktub oxirida
«ushbu voqealar xabarini yetkazish va qon-qarindoshlik loyihasi (janobning)
muqaddas xotiralari xursandchiligiga sabab bo’lur, deb ixlosmand va e’tiqodatvor
bandamiz, mazkur g’azovatda ishtirok qilgan (va) bo’lgan voqealar tafsilotini
mufassal biladigan Shohbekbiy elchilik rasmi bilan u viloyatga yuborildi», deb
elchining qaytib kelishiga tez ruxsat berilishi iltimos qilinadi.
Fikrimizcha, Shohbekbiy elchiligi Nazarbiy boshliq elchilikdan ancha keyin,
taxminan 1700-1701 yillarda yuborilgan bo’lishi kerak. Buxoroning asosiy
kuchlari Xuroson tomon safarbar qilinganda Erengxon to’satdan Buxoroga bostirib
kiradi. Subhonqulixon yana Badaxshondan Mahmudbiyni yordamga chaqirishga
majbur bo’ladi. Demak, Buxoroning ichki ishlari Eron masalasini to’xtatib turishga
majbur etgan va bu Nazarbiy elchiligi orqali Hindistonga berib yuborilgan
maktubda o’z aksini topgan.
75
Хайруллааев М. М. Ўзбек дипломатияси тарихи. Т. ―Шарқ‖, Б. 373
96
Ernakxonning Buxoroga qilgan muvaffaqiyatsiz yurishi uning taqdirini ham hal
qilgan edi. Ko’p o’tmay, Ernakxon zaharlab o’ldiriladi va Xorazm Buxoroga
bo’ysundiriladi. Subhonqulixon Xorazmga o’zining mulozimlaridan Niyoz eshik
og’osini (Shohniyoz) xon qilib tayinlaydi. Xorazm tarixchisi Munisning
yozishicha, Shohniyoz xonlik qilgan davrda (1688—1702) Xorazm bilan Buxoro
o’rtasida to’qnashuvlar bo’lmagan.
Xorazm masalasini go’yo hal qilgan Subhonqulixon endi Eronga qarashli
yerlarni bosib olishga, u yerlardagi aholini talon-toroj qilishga intilgan va bu
niyatini amalga oshirishda Avrangzebni ham ishtirok qilishga da’vat etgan. Ammo
bu vaqtga kelib Avrangzebning ulkan imperiyasi inqirozga yuz tutgan edi.
Bombaydan to Madorasgacha — butun Hindiston yarimoroli bo’ylab Boburiylar
imperiyasiga qarshi xalq qo’zg’olonlari avj olmoqda edi. Ayniqsa, ozodlik kurashi
maratxlar orasida keng tarqaladi va kuchayadi. Shuning uchun, ichki ishlar bilan
band bo’lgan Avrangzeb Buxoroga elchi yubora olmagan.
76
Demak, Subhonqulixon davrida Buxoro xonligi bilan Boburiylar imperiyasi
o’rtasida go’yo «diniy birlik» asosida o’zaro yaqinlik va hamjihatlik paydo
bo’lgan. Lekin shunga qaramay, Subhonqulixon va Avrangzebning o’zaro
munosabatlarida humdorlarga xos bir-birini mensimaslik, o’zini ulug’ hoqon qilib
ko’rsatish an’analari mavjud edi. Bu Zabardastxon elchiligi keltirgan maktub
mazmuni bilan Subhonqulixonning Avrangzebga yuborgan javob maktubida
yaqqol ko’zga tashlanadi. Avrangzeb maktubida Qashg’arning Boburiylar
imperiyasiga tobeligi aytilgan bo’lsa, Subhonqulixon nomasida esa Qashg’ar
Buxoroga tobe deb uqtiriladi. Bu to’g’rida yana shunday dalil keltirish mumkin:
Zabardastxon elchiligi bilan birgalikda Buxoroga Xo’ja Abulmaoniy Balxiy nomli
shaxs keladi va u o’zini voqeanavis vazifasida ekanligi va hind podshohi u orqali
Sohibqiron (Amir Temur) mozori atrofida joylashgan xo’jaliklar (shayxlar)
uchun o’n ming rupiya berib yuborganini Buxoro xoniga aytib, Samarqandga
76
Ахмедов Бобур. Историкогеографическая литература Средней Азии ХVI-ХVIII вв. (Письменные
памятники), Т., 1985. Б.68
97
borish uchun ruxsat berishni iltimos qiladi. Bu Subhonqulixonga ta’sir qilgan
bo’lsa kerak, u hind podshohining bu harakatini Buxoroning ichki ishiga aralashish
deb hisoblab norozilik bildirgan va Xo’ja Abulmaoniyning Samarqandga borishi
uchun uzoq vaqt ruxsat bermaydi. Nihoyat, hind elchisining qat’iy talabi natijasida
Xo’ja Abulmaoniy ruxsat olib, Samarqandga boradi va o’n ming rupiyani shahar
qoziyul-quzzotiga bermoqchi bo’lganda, u pulni olmaydi. O’ylaymizki, bu ishda
Samarqand qozisi Buxoro xonining amriga muvofiq ish tutgan. Shundan so’ng,
Xo’ja Abulmaoniy hind rupiyalarini Madrasa toliblari o’rtasida tarqatib, so’ng
Buxoroga qaytgan.
Subhonqulixon vafotidan so’ng Ubaydullaxon (1702— 1711) va Abulfayzxon
(1711 — 1747) davrida Buxoro xonligida iqtisodiy va siyosiy tushkunlik yanada
kuchayadi. Ayni bir vaqtda xalq qo’zg’olonlarining tobora o’sishi va hind
rojaliklari, ayniqsa, maratxlarning mustaqillik uchun olib borgan tinimsiz
kurashlari natijasida Avrangzeb davlati ham zaiflashib qolgan edi. Avrangzebning
vorislari — Bahodirshoh (1707—1712), Farruh Siyar (1713—1719) va
Muhammadshohlar (1719—1748) tadbirsiz bo’lib, ichidan chirib borayotgan
Boburiylar imperiyasini saqlab qolishda ojizlik qilar edilar.
Shunga qaramay, bu vaqtlarda ham har ikki mamlakat o’rtasida iqtisodiy va
siyosiy aloqalar davom etdi. Masalan, qo’lyozmalar fondida hind shohi nomiga
yozilgan maktublarning biri Abulfayzxon nomidan yozilganligi tekshirishlar
natijasida aniqlandi.
Bu noma «Hazrat xalofatpanohning Hindiston hokimiyatiga «tabrik yuzasidan
amirlik panohi Sultonbiy Qushbegi elchiligi orqali yozib yuborgan maktubi» deb
ataladi. Matnda elchilik boshlig’i Sultonbiy dodxoh Rustambiy otaliq o’g’li deb
ko’rsatilgan.
Abdurahmon Tolening «Tarixi Abulfayzxon» asarida Rustam o’g’li Sultonbiy
1716 yil oxirlarida qushbegi unvoniga ega bo’lgani va kenagas qabila boshliqlari
tomonidan Abulfayzxonga qarshi uyushtirilgan kurashda ishtirok qilib, uning
1718-yil 25 mayda o’ldirilgani bayon qilinadi.
98
Elchilikning qachon va qaysi xon tomonidan yuborilganini maktub
mazmunidan ham aniqlash mumkin. Maktubda Buxoro xonining saltanat egasi
bo’lgan vaqtida qandaydir o’zboshimchalarning qilgan ixtiloflari va hozirda
ularning bo’ysundirilgani haqida bayon qilinadi.
Ubaydullaxon o’ldirilib, Abulfayzxon taxtga o’tirgan birinchi oylarda davlatni
asosan Jovshan qalmoq boshqargan va u ko’p davlat a’yonlari va hatto xonning
ham huquqini cheklashga uringan. Shundan so’ng Abulfayzxonning maxfiy
buyrug’i bilan Ma’sumbiy Otaliq va uning kishilari Jovshanni o’ldirganlar. Demak,
maktubda bayon qilingan o’zboshimchalar Jovshan va uning tarafdorlaridir.
Yana shu narsa diqqatga sazovorki, maktubda yozilishicha, Hindistondan elchi
kelib, u hind podshohining «davlat quyoshining tulu’i va adolat nurlari paydo
bo’lgani haqida» xabar bergan.
Yuqorida keltirilgan ma’lumotlar shundan dalolat beradiki, Sultonbiy elchiligi
Hindistonga Abulfayzxon tomonidan 1714—1715 yillar mobaynida, ya’ni
Sultonbiy ―qushbegi‖ unvoniga ega bo’lishdan avval yuborilgan. Hindistondan
kelgan elchi esa Boburiylar imperiyasining shohi Farruh Siyarning (1713—1719)
elchisi bo’lgan. Shunga ko’ra, so’nggi vaqtdarda maktubni ko’chirgan kotiblar
Sultonbiyga qushbegi unvoni berilganidan xabardor ekanliklari tufayli maktub
sarlavhasiga «Sultonbiy qushbegi elchiligi» deb yozganlar.
Sultonbiy elchiligi qadimiy do’stona munosabatlarga amal qilgan holda Farruh
Siyarni saltanat egasi bo’lishi bilan tabriklashdan tashqari, yana boshqa vazifalarni
ham bajarishi lozim bo’lgan. Chunki maktub oxirida shunday deb yoziladi:
«Qachonki, (huzurlariga) tashrif buyurishdan mamnun bo’lib, bandalik lozimatini
o’rniga qo’ysa, unga topshirilgan zarur ishlardan nimaiki eshitilsa quloq berib
(unga) iqbol darajasini munosib ko’rsalar».
77
Bu «zarur ishlar» nimadan iborat
ekanligi maktubda aniq aytilmagan. O’ylaymizki, maktubdagi zarur ishlar savdo-
sotiqqa oid masala bo’lishi kerak; bu haqda mehtar Ubaydulla elchiligi orqali
yuborilgan Abulfayzxonning boshqa bir maktubida ancha aniq ma’lumotlar bor.
99
Hokimiyat tepasida qalmoq Jovshan turganida Po’lat mehtarning o’g’li
Ubaydulla bosh mehtarlik vazifasiga tayin etilgan edi. Jovshan o’ldirilgach, bosh
mehtarlik Ibodullaga olib berilgan, ehtimol Ubaydulla oddiy mehtarlik vazifasida
qoldirilgan.
Mehtar Ubaydulla orqali yuborilgan maktubda Buxoro xoni qadim vaqtlardan
beri har ikki mamlakat, o’rtasida ota-bobolar davridan beri davom etib kelayotgan
do’stona munosabatlarni yanada kuchaytirish kerakligini ta’kidlaydi. So’ng
maktub oxirida «Janoblari tomonidan maxsus mehtar Poyanda Boqi va
Xudoybergan taxvildorlar orqali (berib yuboriladigan) mollar elchi(miz)ning
so’ziga binoan, u orqali ravona qilsalar, mazkur banda (ya’ni elchi) bu mollarni
kam-ko’stsiz keltirib, gardunmador sarkor (ya’ni Buxoro xoni) huzuriga qaytib
keladi», deb ilova qilingan. Demak, mehtar Ubaydulla elchiligi Hindistonga
Sultonbiy elchiligi Buxoroga qaytib kelgandan so’ng ko’p vaqt o’tmay yuborilgan
va bu elchilikning asosiy vazifasi (Sultonbiy elchiligi yoki Sultonbiy elchiligiga
javoban Hindistondan kelgan elchilik orqali aytib yuborilgan) hind podshohining
va’da qilgan mollarini Buxoroga tezroq yetkazib kelishdan iborat bo’lgan.
Sultonbiy va mehtar Ubaydulla elchiliklari haqida hujjatlar XVIII asrning
birinchi yarmida ham (Nodirshoh istilosiga qadar) Buxoro xonligi bilan Boburiylar
imperiyasi o’rtasida elchilik munosabatlari davom etgan va bu munosabatlar,
asosan, iqtisodiy (savdo) manfaatlarni ko’zda tutganligidan darak beradi. Faqat bu
davrlardagi Buxoro va Hindiston munosabatlariga oid ko’pgina hujjatlarning hali
bizga noma’lum bo’lib qolishi, bu masalaning to’la va mufassal yoritilmay
qolishiga sabab bo’lmoqda.
1736-yili Eron taxtini egallagan Nodirshoh (1736-1747) mamlakatdagi harbiy
aristokratiya va turli jangovar qabilalar kuchiga tayanib, istilochilik harakatlarini
boshlab yuboradi. Hozirgi Afg’oniston hududlarini bosib olgach, Hindistonning
Panjob va boshqa shimoliy viloyatlariga hujum qiladi. Natijada 1739-yili
Boburiylar imperiyasining markazi Dehli shahrini ishg’ol qilishga muyassar
77
Низомиддинов И.Ғ - ХVI-ХVIII асрларда Ўрта Осиѐ - Ҳиндистон муносабатлари., Т., "Фан", 1966. Б.79
100
bo’ladi. So’ng, Nodirshoh katta qo’shin bilan Balxga kelib, u yerdan Buxoroga
tomon yuradi (1740). Buxoro xoni Abulfayzxon o’z a’yonlari bilan Nodirshoh
istiqboliga chiqib, Eronga bo’ysunadi. Shu yili Eron qo’shinlari Xorazmni ham
bosib oladilar.
Nodirshoh davlatiga bo’ysungan mamlakat va davlatlar o’zaro mustahkam
iqtisodiy va madaniy aloqaga ega emas edilar. Shunga ko’ra, qurol kuchi bilan
vujudga keltirilgan bu katta imperiya Nodirshoh vafotidan so’ng tezda parchalanib
ketadi. Buxoro va Xorazm xonliklari yana mustaqil bo’lib oladilar. Afg’on
qabilalari ham qulay fursatdan foydalanib, abdali (durroniy) qabilasidan bo’lgan
Ahmad nomli shaxsni shoh deb e’lon qilib, Afg’oniston davlatiga asos soladilar
(1747). Shu vaqtdan boshlab Buxoro xonligi bilan Boburiylar imperiyasi
o’rtasidagi qo’shnichilik munosabatlari o’rnini Buxoro — Afg’oniston
munosabatlari egallaydi.
Nodirshoh istilosidan so’ng zaiflashib qolgan Boburiylar imperiyasi
maratxlarning kuchli zarbasiga uchraydi, maratxlar Dehlini ham ishg’ol qilishga
muvaffaq bo’ladilar. Ammo oradan ko’p o’tmay, Afg’oniston shohi Ahmad
(1747—1773) Hindistonga bostirib keladi, afg’onlar bilan maratxlar o’rtasida
1761-yil 14-yanvarda Panipat maydonida qattiq jang bo’ladi. Afg’onlar o’sib
kelayotgan maratxlar kuchiga qaqshatqich zarba beradilar, shu bilan birga o’zlari
ham uzoq vaqt Hindistonda qololmaydilar.
I.Nizomiddinov Panipat maydonidagi jangni xarakterlab, bunday deb yozadi:
«Buyuk Boburiyning cheksiz hokimiyatini uning noiblari ag’dardi, noiblarning
hukmronligini maxratlar (maratxlar) yemirib tashladi, maxratlarning hukmronligini
afg’onlar yemirdi va bular hammasi bir-biri bilan urushib turgan bir vaqtda,
britaniyaliklar birdanigq hujum qilib kelib, bularning hammasini bo’ysundirib oldi.
Haqiqatda bu davrda inglizlar Hindistonni zabt etishda o’z raqiblari bo’lgan
Gollandiya va Fransiyani siqib chiqargan va imperiyaning kuchsizlanganidan
foydalanib, Hindistonni o’z mustamlakalariga aylantirishga astoydil kirishgan
edilar.
101
1857-1859 – yillarda ko’tarilgan sipohilar qo’zg’oloni Buyuk Britaniyaga
Hindistonni to’la o’z mulki deb e’lon qilishi uchun bahona bo’lib xizmt qildi.
Oradan ko’p vaqt o’tmay O’rta Osiyo xonliklari ham Rossiya tomonidan yarim
mustamlakaga aylantirildi. Shu tariqa Hindiston va O’rta Osiyo xonliklari
o’rtasidagi o’zaro aloqalar uzilib qoldi.
102
XULOSA
Xulosa o’rnida shuni aytish mumkinki, buyuk davlatchiligimiz o’z tarixi
davomida juda ko’plab mamlakatlar bilan do’stona va diplomatik aloqalarda bo’lib
kelgan. Bugungi kunda har ikki mustaqil mamlakat – O’zbekiston va Hindiston
Respubliklari o’rtasidagi iliq munosabatlar kuni kecha paydo bo’lgan emas. Bu
aloqalar bir necha asrlik tarixga ega. Madaniyati va tarixi uyg’un bo’lgan har ikki
davlatning ushbu dissertatsiyamizda qisman ochib berilgan o’zaro aloqalar ham
o’zbek xalqi, ham hind xalqi uchun faxr-u iftixor ramzi bo’lishi shubhasiz.
O’zbekiston Respublikasi bilan Hindiston o’rtasidagi do’stona, iqtisodiy va
siyosiy munosabatlar o’zining ko’p asrlik tarixiga ega bo’lib, O’zbekiston
mustaqillikka erishgan so’nggi yillarda esa bu munosabatlarning rivojlanishida
katta imkoniyatlar yaratildi. Natijada ana shu masalalar va ularning tarixiga oid
ko’p ilmiy asarlar, maqolalar va arxiv hujjatlari bosilib chiqdi-ki, ular har ikki
mamlakat o’rtasidagi munosabatlarni ravshanlashtirishda muhim ahamiyatga
egadirlar.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov ―Tarixiy xotirasiz kelajak
yo’q‖ nomli asarida O’rta Osiyoda xonliklar davri davlatchilik tarixini o’rganish,
bu davrlar haqida tegishli ilmiy xulosalarga kelish vazifasini tarixchi va
tarixshunos, manbashunos va sharqshunos olimlar zimmasidagi muhim vazifa qilib
qo’ydilar. Rossiya imperiyasi mustamlakachiligiga qadar bo’lgan davrda O’rta
Osiyoda Buxoro, Xiva, Qo’qon xonliklari yoxud uch mustaqil davlat bo’lib, ular
mustaqil ichki va tashqi siyosat yuritishgan. Xonliklarning tashqi iqtisodiy (savdo-
sotiq), diplomatik va madaniy aloqalari Sharq va G’arb mamlakatlari bilan qizg’in
kechgan. Aynan Rossiya bilan XVI asr o’rtalaridan boshlab doimiy va muntazam
diplomatik aloqalar o’rnatilgan. U paytlardagi o’zaro munosabatlar tenglik asosida,
har bir subyekt mustaqilligi mezoniga amal qilingan holda yo’lga qo’yilgan. Sharq
davlatlari bilan O’rta Osiyo aloqalari esa eng qadimgi davrlarga borib taqaladi. Bu
munosabatlar tizimida Hindiston muhim o’rin tutadi. Kushon imperiyasi (mil.avv I
103
– mil. IV asrlar) davrida O’rta Osiyo va Hindiston bitta mamlakat tarkibida
bo’lgan. Tarixdan bu kabi dalillarni ko’plab keltirish mumkin.
Ayniqsa, XVI-XVIII asrlarda Hindiston va O’rta Osiyo xonliklari o’rtasidagi
ko’pyoqlama munosabatlar tarixi masalalari alohida bir tadqiqot obyekti bo’la
oladi.
Ushbu tadqiqotning xulosasida quyidagi holatlarni ta`kidlab o`tishni lozim
topdik:
Tadqiqot natijasi sifatida o’rganilgan asosiy yozma manbalarda siyosiy va
iqtisodiy manfaatlar ustunlik qilganligi aniqlashtirildi. Hukmdorlar o’rtasidagi,
jumladan Abdullaxon II va Akbarshoh, Jahongirshoh va Imomqulixon, Shoh Jahon
va Abdulazizxon kabilar olib brogan o’zaro yozishmalardagi faktlar yuqoridagi
fikrlarga dalildir. O’rta Osiyo va Hindiston xalqlari o’rtasidagi iqtisodiy va
siyosiy aloqalar o’zining ko’p asrlik tarixiga ega. Moziyga nazar tashlar ekanmiz,
har qanday mamlakatning biror bir davlat bilan o’zaro aloqalarni yo’lga qo’yishda
avvalo savdo-sotiq va iqtisodiy munosabatlardan manfaatdor ekanligini
ko’rishimiz mumkin. Ana shu jumladan Buxoro va Hindiston xalqlari o’rtasidagi
iqtisodiy aloqalar ham ko’p asrlik tarixni o’z ichiga oladi. Bu aloqalar bir necha
asrlik tarixga ega bo’lib, Buyuk Ipak yo’li paydo bo’lgan davrlardayoq ikki o’rtada
savdo aloqalari mavjud edi.
Tadqiqotda Hindiston va O’rta Osiyo o’rtasidagi o’zaro aloqalarning qadimiy
tarixidan boshlab, o’rganilayotgan davrdagi ularning ijtimoiy-siyosiy ahvoli
to`g’risida ham ko`plab ma`lumotlar keltirildi. Mazkur ma`lumotlar orqali o’sha
davr tarixiy jarayonlari haqida aniq tasavvurga ega bo’lish uchun mamlakat va xalq
hayoti aniq daliliy raqamlarda o`rganildi.
XVI asrning ikkinchi yarmi Buxoroda siyosiy va ijtimoiy jarayonlarning keskin
kechganligi, uzoq va nihoyat 1556-yilda markazlashgan davlat tuzilishi bilan
bog’liq muhim voqea bilan xarakterlanadi. Markazlashgan davlat esa, o’z-o’zidan
siyosiy hamkor izlaydi va diplomatik aloqalarni yo’lga qo’yadi. Bu borada esa
104
etnik, milliy va diniy jihatdan bir-biriga yaqin ikki mamlakat o’rtasida aloqalarni
o’rnatish ancha qulay edi.
Tadqiqotda dissertatsiya mavzusiga va shunga yaqin mavzularda e’lon qilingan
turli adabiyotlar, jumladan rus va ingliz tillaridagi adabiyotlardan ham
foydalanildi. Sovet davri adabiyotlari ham tanqidiy o’rganilib, ulardagi fikrlarga
izohlar berib o’tildi.
Tadqiqotda gazeta, jurnal va ilmiy-nazariy maqolalar to’plamlarida e’lon
qilingan ilmiy va ilmiy-publitsistik maqolalar tahlil qilindi va o`rganildi. Istiqbolda
ushbu mavzu yuzasidan yana ko’plab maqolalar e’lon qilish mumkin.
|