44
Asarda ko’rsatilishicha, Jahongirshoh Shayxulislom Tojiddinga ikki marta
«hadyalar» yuborgan va shayx ham bu qilingan «marhamat va iltifotlarga» o’z
navbatida javob qaytargan. Hind podshosining har galgisi 50 ming xoniy
qimmatiga ega bo’lgan matolari (kimxob, zarbop)
va nodir buyumlari evaziga
Shayxulislom ham Hindistonga umumiy qimmati 40 ming xoniydan ortiq
qimmatga ega bo’lgan qunduz po’stinlar, morj tishi, chinni asboblar, qipchoq
otlari,
tezyurar tuyalar, ov qushlari (tuyg’un, qarchig’ay, shunqor) va behla
(charmdan yasalgan, ov qushlarini tutuvchi qo’lga kiygiziladigan qo’lqop)lardan 9
sidradan ikki martaba tuhfa qilib yuborgan.
38
Shu narsa diqqatga sazovorki, har ikki tomonning «hadyalari garchi turli xil
mato va buyumlardan iborat bo’lsa ham, ularning umumiy qimmatlari qariyb
barobar kelardi. Bu esa tuhfa va hadyalarning haqiqatda
mol almashish asosida
olib boriladigan savdo tovarlaridan iborat ekanligini ko’rsatadi.
Tortiq va hadyalar qilish shaklida olib boriladigan savdo boj to’lamay savdo
qilish imtiyozidan tashqari foydali imkoniyatlarga ham ega edi.
Mamlakatning hokim sinfi - xon va ruhoniylarga qarashli «tuhfa va hadyalar»
karvonlari chegaradan o’tishi bilanoq, shu davlat hokimining buyrug’i bilan darhol
qurolli guruhlar himoyasi ostiga olinar, qaroqchi va o’lka hokimlari tomonidan
talon-taroj qilinish xavfidan xoli bo’lar edilar.
XVI asrning ikkinchi yarmi va XVIII asr mobaynida tuhfa hamda hadyalar
yuborish yo’li bilan olib borilgan savdo Buxoro xonligi
va Boburiylar imperiyasi
o’rtasidagi iqtisodiy (savdo) munosabatlarida muhim rol o’ynagan. Buxoro xonligi
va Boburiylar imperiyasining bir-birlariga yuborgan elchiliklari va ular zimmasiga
yuklatilgan siyosiy vazifalardan tashqari, ular har ikki mamlakat o’rtasidagi
iqtisodiy (savdo) munosabatlarda vositachi rolini ham bajarganlar.
Masalan, Hindistonga kelgan Imomqulixon elchisi Abdurahimxo’ja turli
sovg’a-salomlar bilan birga Jahongirshohga bir yirik la’l «tuhfa» qiladi.
37
Р у с т а м о в У. А., К истории изучения экономических, политических и культурных связей между
народами Индии и Средней Азии. Труды Института Востоковедения АН УзССР, вып. 4, Ташкент, 1956.
45
Jahongirshoh ham Abdurahimxo’jaga 40 ming rupiya pul va biri 1500, 1000 va
500 misqol og’irlikdagi uchta oltin ―kavkabi tole‖ hadya etgan.
Shohjahon elchisi Hakim Hoziq o’zi bilan birga Imomqulixonga «tortiq»
sifatida turli qimmatbaho toshlar bilan ziynatlanib, oltin suvi yugurtirilgan idishlar,
sukurlat - jundan tikilgan, olmos va yoqut toshlar qadalgan shohona chodir, baliq
tishi, oltin va nuqralar qadalgan ko’ylaklar va boshqa buyumlar olib kelgan.
Hind manbalarida aytilishicha, Hakim Hoziq elchiligining keltirgan «hadya va
tuhfalari»ning qimmati bir yarim lak rupiyani yoki 3700 iroq (Eron) tumaniga teng
bo’lgan.
39
Balx hokimi Nadr Muhammadxon Shoh Xo’ja elchiligi
orqali Jahongirshohga
50 ming rupiyalik ot, turk qullari, va boshqa buyumlar yuborgan. Bularning
evaziga boburiy hukmdor mazkur elchi orqali Nadr Muhammadxonga 40 ming
rupiya pul va hind nafis mollaridan «hadya» qaytargan.
Subhonqulixon ham Balx hokimi bo’lib turgan vaqtida Hindistonga bir qancha
elchilar yuborib, ular orqali hind imperatoriga «tuhfa — hadyalar» tortiq qilgan.
Hind podshohi ham o’z navbatida bularga lozim bo’lgan tarzda javob qaytargan.
Masalan, u Subhonqulixonga uning elchisi Shodmonxo’ja orqali (hijriy 1080 –
1669-yili) 25 ming rupiya pul, bir fil (nuqradan yasalgan egari bilan), 150 to’p
shol, «jomavar», «chire», gujorat «fo’tasi» matolaridan berib yuboradi.
Yana Abdulazizxon tomonidan «tuhfa»
qilib yuborilgan, qimmati 40 ming
rupiyalik la’l evaziga Avrangzeb Buxoro xoniga har birining bahosi 20 ming
rupiyalik ikkita xanjar «tortiq» qiladi.
Shuningdek, hind elchisi Mustafoxon Abdulazizxon saroyiga bir lakx va ellik
ming rupiya qimmatiga barobar - oltin suvi yuritilgan egar-jabduq, jamdar quroli,
qimmatbaho qilich, qalqon, o’qdon, bir fil va turli matolar keltiradi.
Biz «hadya va tuhfalar» yuborish yo’li bilan savdo-sotiq qilishga oid bir qancha
xarakterli misollar keltirish bilan chegaralandik. Bu haqda qo’shimcha ma’lumotlar
38
Низомиддинов И.Ғ - ХVI-ХVIII асрларда Ўрта Осиѐ - Ҳиндистон муносабатлари., Т., "Фан", 1966
39
Шарма Р. Бобурийлар салтанати (Инглиз тилидан Ғ.Сотимов тарж.). -Т., 1999.
46
mazkur ishning Buxoro xonligi va Boburiylar imperiyasining siyosiy – diplomatik
munosabatlariga bag’ishlangan qismida ham kelti riladi.
Savdoning bu shakli asosan qimmatbaho (la’l, olmos) va shuningdek,
taqiqlangan mollar (qurol, fil) bilan «savdo» qilishdan iborat bo’lgan. Lekin shu
bilan birga, bu xil savdo mollari ichida xususiy savdo mollari (ot, turli matolar,
idishlar, asboblar) ham bor edi.
Yuqorida keltirilgan faktlar
shundan dalolat beradi-ki, XVI asrning ikkinchi
yarmi va XVIII asr mobaynida Buxoro xonligi va Boburiylar imperiyasi
o’rtasidagi elchilik munosabatlarining rivojlanishida shu mamlakatlarning o’zaro
iqtisodiy (savdo) munosabatlari ham muhim o’rin tutgan.