Ўзбекистон давлат жисмоний тарбия институти

6 B.A.Madaminov. Jismoniy tarbiya nazariyasi va amaliyoti va uslubiyoti. O„quv qo„llanma. Toshkent – 2013
Kurash turlarida chidamkorlik sifati ham g„alabaga etaklovchi asosiy manbalardandir. Ayniqsa kurashga oid maxsus chidamkorlikning o„rni beqiyos. Bu borada taniqli tadqiqotchi olim Yu.V.Verxoshanskiy (1985) diqqatni jalb qiluvchi o„ta muhim ma‟lumotlarni keltiradi.
Boshqacha qilib aytganda ish qobiliyatini sifat va samaradorlik darajasini ko„p yoki kam vaqt davomida sakdanishi umumiy va maxsus chidamkorlik sifatlarining turlari (tezkorlik, kuch, tezkor - kuchga bo„lgan chidamkorlik, sakrashga bo„lgan chidamkorlik, «texnik - taktik chidamkorlik» va hokozolar) qanchalik rivojlanganligi bilan belgilanadi.
Ma‟lumki ish qobiliyati haqida ran ketganda, ayniqsa so„z uning sifati va samaradorligiga tegishli bo„lsa, masalaning mohiyati va pirovard «magizi» boshqa jismoniy sifatlarning shakllangan yoki shakllanmaganligiga borib taqaladi. YA‟ni
samarali natijaga mos umumiy va maxsus chidamkorlik kuch, tezkorlik, chaqqonlik, egiluvchanlik sifatlarini o„zida mujassam
qilgan bo„ladi. Ushbu sifatlarning o„zaro uzviy bog„liqligi va ularning yuksak darajadaligi integral natijasi sport mahoratining muayyan takdirini belgilab beradi.

II BOB. BOSHLANG‟ICH SINF O‟QUVCHILARINING TEZKORLIK SIFATLARINI TARBIYALASHNING USUL VA
VOSITALARI.
2.1. Tezkorlik sifati haqida tushuncha. Tezkorlik sifatini tarbiyalash
omillari.
Boshlang‟ich sinf o‟quvchilarini tezkorlikni tarbiyalash maqsadida aloxida o‟quvchilarga xarakatlarning tezkorligini, xarakat reakstiyasiga bog‟liq bo‟lgan
maxsus mashqlardan foydalaniladi.
Tezkorlik deganda o‟quvchilardagi xarakatlarning tezkorlik xarakteristikasini, shuningdek, xarakat reakstiyasining vaqtini bevosita va asosan belgilovchi funktsional xususiyatlar kompleksi tushuniladi. Tezkorlik namayon bo‟lishining uchta asosiy (yoki elementar) formalari mavjud.

• xarakat reakstiyasining latent (yashirin) vaqti (signalni eshitgan vaqtdan harakatni boshlangacha bo‟lgan davr;
• ayrim xarakatlar tezligi (tashqi qarshilik kichik bo‟lganda);
• xarakatlar chastotasi.

Tezkorlik namayon bo‟lishining elementar formalari bir-biriga nisbatan bog‟liq emas. Bu ayniqsa xarakat reakstiyasining xarakat tezligi ko‟rsatkichlariga ko‟pincha aloqador bo‟lmaydigan vaqt ko‟rsatkichlariga taalluqlidir.
Ko‟rsatib o‟tilgan uchta formaning birgalikda kelishi tezkorlik namoyon bo‟lishining barcha xollarini belgilaydi. Masalan, sprinter yugurishdani natija start
olishdagi reakstiya vaqtiga, ayrim xarakatlarning (depsinish, sonni oldinga
o‟tkazish va b.k.) tezligiga va qadamlar sur‟atiga bog‟liq. Amalda esa tezkorlik namoyon bo‟lishining aytib o‟tilgan elementar formalari emas, balki yaxlit xarakatlarning (yugurish, suzish va xokazolarning) tezligi katta axamiyatga ega, albatta. Biroq murakkab – koordinastion yaxlit xarakterdagi tezlik faqat tezkorlik darajasiga emas, balki boshqa sababalrga xam bog‟liq. Masalan, yugurishda ilgarilab ketish tezligi qadam uzunligiga bog‟liqdir, qadam uzunligi esa o‟z navbatida, oyoqning uzunligi va depsinish kuchiga bog‟liq. Shuning uchun yaxlit xarakat tezligi kishining tezkorligini faqat bevosita xarakterlaydi, mufassal taxlil

qilishda esa faqat tezkorlik namayon bo‟lishining elementar formalarigina axamiyatliroqdir.
Maksimal tezlikda bajariladigan ko‟p xarakatlarda ikki fazani bir-biridan farq qiladilar: 1) tezligini ortib borish fazasi (tezlashib ketish fazasi) va 2) tezlikning nisbatan stabillashish fazasi sport tezlanishi birinchi fazaning masofadagi tezlik esa ikkinchi fazaning xarakteristikasidir.
Tezkorlikni tez oshira borish qobiliyati va masofani katta tezlikda o‟tish qobiliyati – nisbatan bir-biriga bog‟liq emas. Start tezlanishi yaxshi bo‟lgani xolda masofadan tezlik kam bo‟lishi, yoki aksincha ko‟p bo‟lishi mumkin.
Insonning harakat masalalarini jadal sur‟atlarda bajara olish imkoniyatini ifodalash uchun bir necha yillar davomida «tezkorlik» atamasi ishlatilib kelingan.
Harakat tezkorligining ko‟plab shakllari mavjudligini va ularning o‟ziga xosligini
e‟tiborga olib, bu atamasi so‟nggi vaqtlarda «tezlik qobiliyati» tushunchasiga almashtirildi.
Tezlikni aniqlash uchun qulay model qisqa masofalarga yugurishdir. Bunda barcha 3 ta komponent harakat reakstiyasi tezligi- start signali berilishi bilan yugurishni tez boshlash imkoniyati, masofa bo‟yicha yugurish va yugurishda har bir qadam tezligi kompanenti namoyon bo‟ladi.
Tezlikni 10-12 yoshdan tarbiyalash juda maqsadga muvofiq bo‟ladi, boshqa yosh davrlarida tezkorlik sekin rivojlanadi. Harakatlar tezligi kuch imkoniyatlari oshganda ancha o‟sadi. Agar muskullarning muloyimlik xususiyatlaridan oqilona foydalanilsa harakatlar tezligi oshadi., chunki o‟ta cho‟zilgan muskullar katta kuch va tezlik bilan qisqaradai. Muskullar muloyimligini yaxshilash uchun bo‟shashgan va kuchlangan ishlovchi muskullarni chuzishga mo‟ljallangan maxsus mashqlarni bajarish lozim.
Aniqlik va stiklik harakatlar tezligi ko‟p jihatdan ulardan foydalanish texnikasi bilan belgilanadi.
Qisqa vaqt 5-20 soniya ichida bajariladigan harakatlar tezkorlik bilan bajarish qobiliyatini tarbiyalashning samarali vositalari bir maqomdagi musiqa, tovush signallari, qarsaklar va shu kabilar ostida berilgan tezlikda va musobaqalar

sharoitida tezlikni asta-sekin oshirib boruvchi umumo‟stiruvchi va maxsus mashqlardir.Tezlikni boshqa turlari kabi ayrim harakat tezligini tarbiyalashda yaxshiroq bajarishga qaratilgan vazifaga ega musobaqa va o‟yin usulini qo‟llash alohida ahamiyatga ega.
Tezkorlik qobiliyatining elementar va majmuaviy shakllari mavjud. Elementar shaklga tezkorlik qobiliyatlarining to‟rtta turi kiradi.

• Berilgan xabarni tez sezish qobiliyati.
• Yuqori tezlikdagi harakatni yakka lokal bajarish qobili-yati.
• Harakatni tez boshlash qobiliyati (ba‟zida amaliyotda keskin bajarish bilan ataladi).
• Harakatni maksimal sur‟atda bajarish qobiliyati.

Hozirgi vaqtdagi yig‟ilib qolgan bir qator ilmiy omillarning ko‟rsatishicha, bu qobiliyatlar ham murakkab tizimga ega.
Elementar tezlik harakati maksimal sur‟ati tezkorlik qobiliyatining yagona
shakli deyish mumkin emas. Bunga harakatning yuqori sur‟at ko‟rsatkichlari orasidagi dastlabki holatning bajarilishini, yukning har xil og‟irligi va ortiqcha og‟irliksiz harakat amplitudasi o‟zgarishlaridagi aloqaning yo‟qligi kabi omillar guvohlik qiladi.
Maksimal sur‟atning yuqori ko‟rsatkichlari qo‟llarni oyoqlarga nisbatan, o‟ngni chapga nisbatan, distalni proksimalga nisbatan kuzatiladi.
Tezkorlik paydo bo‟lishining elementar shakllari va boshqa qobiliyatlari yig‟indisidagi majmuaviy texnika malakasi bilan ta‟daqlanishi tezlik layoqatini jadal murakkab aktlarda ko‟rinishi alohida sport turlariga xosdir.
Majmuaviy shakllarga taalluqli bo‟lgan holatlar:

• startda maksimal imkoniyatlarcha bo’lgan tezlikni olish qobiliyati. (start tezlik qobiliyati) sprinterga yugurishdagi start tezligini oshirish, kon‟kida yugurish va eshkak eshish sportida, futboldagi, sakrash, tennisdagi koptokni olish;
• masofa tezligida yuqori darajalarga erishish qobiliyati (masofa tezlik qobiliyati) yugurishda, suzishda.
• bir harakatdan boshqasiga tez o’tishi qobiliyati.

Tezkorlik qobiliyati darajasini rivojlantirish omillari:

• Asab jarayonining harakatchanligi, ya‟ni asab markazining hayajonlanish holatidan tormozlanish holatidagi o‟tish tezligi.
• Turli mushak to‟qimalari egiluvchanligi va cho‟ziluvchanligining o‟zaro

munosabati.

• Ichki va o‟rta mushaklarning muvofiqlash samaradorligi.
• Harakat texnikasining mukammaligi.
• Iroda fazilatlarini, kuchlarini, muvofiqlash qobiliyat-lari, egiluvchanligini rivojlantirish darajasi.
• Mushaklardagi ATFning miqdori, uning resintezi va par-chalanish tezligi

(tiklanish).
Tezkorlik sifatlarining hosil bo‟lishi tashqi muhitdagi haroratga ham bog‟liq. Harakatning maksimal tezligi +20-22* haroratda kuzatiladi va +16da* 6-9% ga
tushib ketadi, shuning uchun inson tezlik qobiliyatlari o‟ziga xos xususiyatlarga
ega.
Uncha baland bo‟lmagan tezkorlik masofasida yaxshi start tezkorligini egallagan holda, bir harakatni boshqasiga nisbatan sekin bajarish yoki buning aksi
bo‟lishi mumkin. Bu bilimlarni o‟rganish amaliyot uchun foydalidir.
Basketbolchilar, futbolchilar, tennischilar uchun start tezligi muhim bo‟lgan mashqlar tanlanadi. Asosiy diqqatni masofa bo‟ylab yugurishga emas, balki turli holatlarda start tezligining harakat yo‟nalishini tez o‟zgarti-rishga qaratiladi.
Tezkorlik qobiliyatlarining alohida shakllari o‟rtasidagi nisbiy erkinlik harakat vazifalari yuqori tezlikka xatosiz erisha olmasligini ko‟rsatadi.
Tezlik qobiliyatining to‟g‟ridan - to‟g‟ri ko‟chish harakatlari muvofiqlash -
o‟xshashligida kuzatiladi.
Mashg‟ulotlardagi oyoqlarni bukish tezligi yadro uloqtirishda, sprintercha yugurishda, joyidan turib sakrashda yaxshi natijalarni egallashda muhim
ahamiyatga ega, lekin suzishda, boksda bu harakat ahamiyatsiz.
Tezlik qobiliyatining turli muvofiqlash harakatlardagi ko‟chishi jismonan zaif tayyorlangan sportchilarda kuzatiladi.