Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат иқтисодиёт университети

Амортизацияланадиган қиймат - молиявий ҳисоботларда фараз қилинаётган (баҳоланган) тугатиш қийматини чегирган ҳолда кўрсатилган активнинг бошланғич (тиклаш) қиймати суммаси.

Амортизация - фойдали хизмат муддати мобайнида активнинг амортизацияланадиган қийматини асосий воситаларнинг вазифасидан келиб чиққан ҳолда маҳсулот (ишлар, хизматлар) таннархига ёки давр харажатларига мунтазам тақсимлаш ва ўтказиш кўринишида эскиришнинг қиймат ифодаси.

Фойдали хизмат муддати - корхона активдан фойдаланадиган вақт даври ёки корхона ушбу активдан фойдаланишдан олишни мўлжаллаётган маҳсулот (ишлар ва хизматлар) миқдори.

Ҳақ эвазига сотиб олинган асосий воситалар объектининг бошланғич қиймати қуйидаги харажатлардан ташкил топади:

• 
  а) активларни етказиб берувчиларга ҳамда шартнома бўйича қурилиш-монтаж ишларини бажарганлик учун пудратчиларга тўланадиган суммалар;
  
• 
  б) асосий воситалар объектига доир ҳуқуқни сотиб олиш (олиш) муносабати билан амалга оширилган рўйхатдан ўтказиш йиғимлари, давлат божлари ва бошқа шунга ўхшаш тўловлар;
  
• 
  в) божхона божлари ва йиғимлари;
  

14. 
    ТМЗга доир ахборотларни молиявий ҳисоботда ёритиш
    
15. 
    Дебиторлик ҳисоботлари олинадиган қимматли қоғозлар, бошқа дебиторлар.
    

Asosiy vositalar kabi qimmatli qog'ozlar ham qayta baholanadi. Misol. Korxonada balans qiymati 8()()()() so'mJik qimmatli qog'oz bor. Ulaming hisobot davri oxiridagi bozor qiymati 85000 so'mga teng bo'lgan. Agar korxona o'z investitsiyalarini qayta baholangan qiymat bo'yicha hisobga olsa, u holda qayta baholashdan olingan daromad rezerv kapital schyotlarida aks ettiriladi: D-t 061O-«Qimmatli qog'ozllID>-5000 so'm. K-t 851O-«Aktivlami qayta baholash bo'yicha tuzatishllID> - 5000 so'm. Agar keyingi hisobot davriga kelib bu qimmatli qog'ozlaming bozor qiymati kamaysa, unda mazkur qimmatli qog'ozlar bo'yicha avvalgi qayta baholash doirasida rezerv kapitalini kamaytirish hisobiga uni qoplash mumkin. Bu qimmatli qog'ozlar bo'yicha tashkil etilgan rezervdan oshuvchi narxning pasayish summasi xarajat sifatida tan olinadi. Misol. Qimmatli qog'ozlaming bozor qiymati 78000 so'mga tushib ketgan, ya'ni 7000 so'mga kamaygan: D-t 851O-«Aktivlami qayta baholash bo'yicha tuzatishlar>>-5000 so'm D-t 9690-«Moliyaviy faoliyat bo'yicha boshqa xarajatlar»-2000 so'm K-t 061O-«Qimmatli qog'ozllID>-7000 so'm. Al rezerv kapitali ustavda belgilangan miqdorga yetguniga qadar har yili sof foydadan ajratmalar yo'li bilan shakllantiriladi: D-t 8710-«Hisobot davridagi taqsimJanmagan foyda (qoplanmagan zarar)>>. K-t 8520-«Rezerv kapital». Rezerv kapitali korxona ko'rgan zararini qoplash: imtiyozli aksiyalar uchun dividend to'lash, aksiyadorlar talabiga ko'ra aksiyalami qayta sotib olish uchun ishlatiladi. 170 Masalan, hisobot davrida foyda mavjud bo'lmaganida imtiyozli aksiyalar uchun dividendlar to'landi: D-t 8520-«Rezerv kapital». K -t 6610-« To' Jov uchun di videndlar». Korxona tugatilayotganida turli debitorlaming qarzlari hisobdan chiqarildi: D-t 8520-«Rezerv kapital». K-t 401O-«Xaridor va buyurtmachilardan oJinadigan schyotlar». Ta'sis huiiatlari va hisob siyosatiga muvofiq turli maqsadlar uchun rezerv fondi boshqa mulkchilik shaklidagi korxonalarda ham tashkil etilishi mumkin. Mol-muIk tekinga olinganida quyidagi provodka beriladi: D-t 0 110-0 190-«Asosiy vositalar». D-t 041O-0490-«Nomoddiy aktivlar». D-t 061O-«Qimmatli qog'ozlar». D-t IOIO-«Xomashyo va materiallar». K-t 8530-«Beg'araz olingan mol-mulk». Amaldagi qonunchilikka binoan bepul olingan mol-mulk qiymati foyda soJig'i bazasini oshiradi. Bepul olingan mol-mulk ekspert yo'li bilan yoki o'tkazma huiiatlar asosida aniqlangan adolatli qiymat bo'yicha hisobda aks ettiriladi

16. 
    Асосий воситаларга амортизация ҳисоблаш усуллари ва уларни ҳисобга олиш
    

Asosiy vositalar ishlab chiqarish jarayonida va tabiat kuchlari ta'sirida asta-sekin eskirib boradi. O'zining qiymatini ishlab chiqarilayotgan mahsulot yoki bajarilayotgan ish qiymatiga sekin-asta o'tkazadi. Ular ikki xiI - jismoniy va ma'naviy eskiradi. 71 Obyektlaming foydalanish jarayonidagi eskirishi jismoniy eskirish deyiladi. Yuqori mehnat unumdorligini ta'minlaydigan, tuzilishi jihatidan avval foydalanishda bo'lgan eski obyektlar ulami jismoniy jihatdan to'la eskirgunga qadar ishlab chiqarishdan siqib chiqaradi. Bu ma'naviy eskirish deyiladi. Asosiy mahsulotlaming mahsulot qiymatiga o'tkazilgan qismi ularni qayta tiklash manbayi hisoblanadi. Mahsulot yoki bajarilgan ish tannarxiga o'tkazib beriladigan asosiy vositalar eskirgan qismiining qiymati amortizatsiya ajratmalari deyiladi. Amortizatsiya sumrnasi obyektning dastlabki qiymatini qayta tiklash va kapital ta'mir bilan bog'liq xarajatlarni qoplashi lozim. Arnortizatsiya sumrnasi avval belgilangan me'yor asosida aniqlanadi. Uy-joy, bino bo'yicha amortizatsiya sumrnasi faqat kapital ta'mir xarajatlarini qoplash uchun ajratiladi. Yangi binolami qurish bilan bog'liq sarflar esa kapital qo'yilmalar hisobidan amalga oshiriladi. Asosiy vositalarga arnortizatsiya hisoblashda «Asosiy vositalar» nomli 5-son BHMAga hamda O'zbekiston Respublikasining Soliq Kodeksiga arnal qilish lozim. Quyidagi asosiy vositalarga arnortizatsiya hisoblanmaydi: -yer; - mahsuldor hayvonlar, buqa va ho'kizlar; - kutubxona fondi; - budjet tashkilotlari, shu jumladan, ilmiy-tadqiqot, konstruktorlik va texnologik tashkilotlarning vositalari; - belgilangan tartibda konservatsiyaga o'tkazilgan asosiy vositalar; - to'liq arnortizatsiyalangan asosiy vositalar. Uzoq muddatga ijaraga olingan asosiy vositalar bo'yicha arnortizatsiya ajratmalarini ijaraga oluvchi o'tkazadi. Qisqa muddatli ijarada esa arnortizatsiya ajratmalarini ijaraga beruvchi hisoblaydi. Amortizatsiyalanuvchi qiymat muntazarn ravishda asosiy vositani foydali ishlatishning butun davriga taqsimlanadi. Amortizatsiya turli xiI usullarni qo'llash yo'li bilan arnalga oshiriladi:

.

17. 
    ТМЗни ҳисобга олишнинг даврий ва узлуксиз тизимлари
    
18. 
    Жорий мажбуриятлар ва тўловлар, ѐрдамчи дафтарлар, махсус журналлар, кирим журнали, нақд пул квитанциялари, сотиб олиш журнали, нақд пул тўловлари журналлари.
    
19. 
    ТМЗ қолдиғини сотишнинг соф қиймати бўйича баҳолаш
    
20. 
    Асосий воситалар ҳисобини ташкил қилиш
    

Asosiy vositalar - deb, o'zining tabiiy ko'rinishini uzoq muddat saqlab turadigan, asta-sekin eskiradigan va ishlab chiqariladigan mahsulot qiymatiga o'z qiymatini o'tkazadigan mehnat vositalariga aytiladi. Asosiy vositalarga l-yildan ortiq muddatda foydalanishda bo'ladigan, natural ko'rinishini o'zgartirmay ishlab chiqarish va noishlab chiqarish jarayonida uzoq muddat foydalanishda bo'ladigan mehnat vositalari kiradi. Obyektlami asosiy vositalar qatoriga o'tkazish tartibi va uning tarkibi 5-Buxgalteriya hisobining milliy standarti (BXMS) asosida tartibga solinadi. Asosiy vositalar quyidagi tarmoqlar va faoliyat turlariga bo'linadi: 1. Sanoat 2. Qishloq xo'jaligi 3. Transport 4. Aloqa 5. Qurilish 6. Savdo va hokazolar Asosiy vositalarning qabul qilinishi va hisobga olinshi

Foydalanishga qo'yilgan har bir obyekt uchun OS-1 raqarni tipik shakldagi asosiy vositalarni qabul qilish-topshirish dalolatnomasi yoziladi. Asosiy vositalar hisobi korxonalar buxgalteriyasida belgilangan nomenklaturada har bir inventar obyekti bo'yicha yuritiladi. Inventar obyekti deyilganda - ayrirn vosita yoki ma'lum isblab chiqarish funksiyasini bajarishga mo'ljallangan buyumlar jami tushuniladi. Hisobga qabul qilingan har bir asosiy vositalar obyektiga, masalan: binolarga 001 dan 099 gacha, inshootlarga loodan 199 gacha, o'tkazish qurilmalariga 200 dan 299 gacha va hokazo inventarlar raqarni biriktiriladi. Buxgalteriya dalolatnomasi asosida OS-6 inventar kartochkasi ochiladi va unga obyekt haqidagi hamma ma'lumotlar yoziladi. So'ngra inventar kartochkalari OS-7 shaklidagi maxsus ro'yxatga asosiy vositalarni turkum gurublari bo'yicha ro'yxat qilinadi. RO'yxat qilingan kartochkalarga asosiy vositalar kartochkalari joylashtiriladi. Asosiy vositalar harakatini hisobga olish kartochkasi (8-shakl) joriy yilning boshida ochiladi. Bu ma'lumotlardan asosiy vositalar harakati oborot vedomosti tuzishda foydalaniladi. Subyektning mulkiy huquqidagi asosiy vositalarning mavjudligi va 69 harakati foydalanishdagi, zaxiradagi, konservatsiya qilingan va Jony lizing bo'yicha oborotlarni umumlashtirish aktiv 0100 - «Asosiy vositalar» schyotida hisobga olinadi. Schyotning debetida asosiy vositalarni dastlabki qiymatida hisobga olinishi, kreditida esa hisobdan chiqarilishi aks ettiriladi. Asosiy vositalarning tahliliy hisobini tashkil qilish Respublikamiz hududidagi va xorijdagi ushbu vositalaming mavjudligi va harakati haqida ma'lumotlar olish imkoniyatini ta'minlashi lozim. Foydalanishdagi, zaxiradagi yoki ijaraga berilgan korxonaga qarashli asosiy vositalaming holati va harakatini hisobga olish 0100- «Asosiy vositalar», 0700- «O'matiladigan asbob-uskunalar», 0800-«Kapital qo'yilmalar» schyotlarida yuritiladi.

21. 
    Бошқа ҳисоб-китоб операцияларини ҳисобга олиш.
    

Ish haqi va boshqa hisob ishlari hisoblash mashinalari yordamida bajarilgan korxonalarda qayta ishlangan boshlang'ich hujjatJardagi ma'lumotlar asosida quyidagilar tuziladi: 1. Hisoblash vedomosti. 2. Hisoblangan ish haqini ishlab chiqarish schyotlari va xarajat moddalari o'rtasida taqsimlash vedomosti. 3. Ish haqi sarfi bo'yicha me'yordan chetga chiqish vedomosti va boshqalar. 6710-«Mehnatga haq to'lash bo'yicha xodimlar bilan hisoblashishlar» schyotining analitik hisobi har bir xodim bo'yicha ayrim ochilgan shaxsiy schyotda yuritiladi va kategoriyalari hamda ishlagan joylari yuzasidan guruhlashtirilib boriladi. Mehnatga haq to'lash bo'yicha quyidagi dastlabki hujjatJar to'lg'aziladi: T-l shakli - «Ishga qabul qilish to'g'risida buyruq». Unda xodirnning kasbi, mansab va ish haqi ko'rsatilib, kadrlar bo'limida bir nusxada to'lg'aziladi va mehnat daftarchasiga qayd qilinadi. T-2 shakli - «Xodimning shaxsiy varaqasi». Kadrlar bo'limi tomonidan har bir xodirnga ayrim to'ldiriladi va xodirn tomonidan imzo bilan tasdiqlanib keyingi o'zgarishlar kiritilib boriladi. T-3 shakli - «Boshqa ishga o'tkazilganligi to'g'risida buyruq». Xodimlar korxona ichida boshqa ishga o'tkazilganda ikki nusxada to'lg'azib 1 nusxasi kadrlar bo'limida, 2-nusxasi buxgalteriyada saqlanadi. T-6 shakli - «Ta'til berish to'g'risida yozuv». Har yilda va boshqa sabablar bilan ta'tilga chiqarishda qo'llaniladi va buxgalteriyaga ta'til 99 haqini hisoblashga asos bo'ladi. Agarda haq to'lanmaydigan ta'tilga chiqarilsa, buxgalteriya tomonidan xodimga haq hisoblanmaydi. T-8 shakli - «Mehnat shartnomasi tugatilganligi to'g'risida buyruq». Bu buyruq xodimlar ishdan bo'shatilganda bir nusxada yozilib, unga asosan kadrlar bo'limi mehnat daftarchasiga ko'chiradi va buxgalteriya hisob-kitob qiladi. T-12 shakli - «Ish vaqtidan foydalanishni hisobga olish va ish haqi hisoblash tabeli». Bu xodirnlaming ishga kelishini be1gilaydi va shunga asosan ish haqi hisoblanadi. T-13 shakli - «Ish vaqtini hisoblash tabeli». Bunda faqat xodimlaming ishga kelishi belgilanib boriladi. Bulaming hammasi mas'ul shaxslar tomonidan imzolanib, buxgalteriyaga topshiriladi.

22. 
    Меҳнат таътили бўйича қўшимча ҳақ ҳисоблашни ҳужжатлаштириш ва ҳисобини юритиш тартиби
    

Odatda, korxonalarda ishchilaming yil davomida mehnat ta'tiliga chiqish oralig'i bir tekis kecbmaydi, ya'ni yilning qish oylariga qaraganda yozda mehnat ta'tiliga chiqish ko'proq bo'ladi. Ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxini to'g'ri belgilash uchun ishchilaming mehnat ta'tili vaqtida to"lanadigan ish haqining hisob-kitobi buxgalteriya schyotlarida aks ettiriladi. Ishchilarga mehnat ta'tiliga to'lanadigan ish haqini tannarxga yil davomida bir tekis o'tkazishni ta'minlash uchun har oyda ma'lum mablag' zaxira qilib boriladi. Korxonaning kelgusi davr to'lovlari sifatida tavsiflanuvchi ushbu zaxira summasi ishchilarga har oyda amalda hisoblangan ish haqiga nisbatan ma'lum foiz miqdorida tashkil qilinadi va schyotlarda quyidagicha aks ettiriladi: D-t201O-«Asosiy ishlab chiqarish» schyoti. K-t2310-«Yordamchi ishlab chiqarish» schyoti. 8910-«Kelgusida qilinadigan xarajat va to'lovlar zaxirasi» schyotining krediti bo'yicha qoldiq foydalanilmagan zaxira summasini ko'rsatadi. ba'zan ishchilarga mehnat ta'tili vaqtiga haqiqatdan hisobl~gan ish haqi foydalanilmagan zaxira summasidan oshib ketib, 8910- schyot debet tomonida qoldiq hosil bo'lishi mumkin. Ishlab chiqarish xarajatlari hisobiga zaxira tashkil etilganida buxgalteriyada quyidagilar qayd qilinadi: D-t Ishlab chiqarish xarajatlari schyotlari. K-t 891O-«Kelgusi davr xarajatlari va to'lovlari rezervi». Ishchilarga mehnat ta'tili uchun ish haqi hisoblanganida quyidagicha provodka beriladi: O-t 891O-«Kelgusi davr xarajatlari va to'lovlari rezervi». K-t 671O-«Xodimlar bilan ish haqi bo'yicha hisoblashishlar». Bunday hollarda ushbu schyot debet tomonining qoldig'i balans tuzilgan vaqtda 3100-«Kelgusi davr xarajatlari hisobi» schyoti qoldig'iga qo'shilib balansda aks ettiriladi.

23. 
    Асосий воситаларни туркумланиши ва баҳолаш тартиби.
    

Asosiy vositalar harakatdagi, zaxiradagi va foydalanilrnaydigan obyektlarga u yoki bu korxonaga qarashliligi nuqtayi nazaridan korxonaning o'ziga qarashli va ijaraga olingan obyektlarda bo'ladi. Asosiy vositalarni hisobga olishning zaruriy sharti bo'lib ularni baholash yagona prinsipi hisoblanadi. Asosiy vositalar to'rt xii baholanadi: (5-BHMA 11-14-bandlari). 1. Dastlabki qiyrnati. 2. Tiklash qiyrnati. 3. Qoldiq qiyrnati. 4. Tugatish qiyrnati. Obyektlarning dastlabki qiymati - bu asosiy vositalarni qurish yoki sotib olish boyicha qilingan haqiqiy xarajatlar yig'indisidir. Bunga to'langan soliqlar, to'lovlar, keltirish va rnontaj qilish, o'matish, foydalanishga topshirish va boshqa xarajatlar kiradi. Tiklash qiymati - asosiy fondlarni qayta ishlab chiqarish qiyrnatidan, ya'ni ularni rna'lum rnuddatga harakatdagi bozar baholari bo'yicha qurish yoki sotib olishdan iborat. Asosiy vositalarning qoldiq qiymati - ularning dastlabki qiyrnatidan eskirish sumrnasining ayirrnasiga teng. Thgatish qiymati - asosiy vositalarning foydali xizmat muddati oxirida - tugatilishi natijasida tugatish bilan bog'liq bo'lgan, kutilayotgan xarajatlami chiqarib tashlagandan so'ng olinadigan aktivlarning taxrniniy qiymati. Asosiy vositalar bo'yicha buxgaJteriya hisobining vazifalari quyidagilardan iborat: a) asosiy vositalarning harakati bilan bog'liq operatsiyalarni to'g'ri va o'z vaqtida rasrniylashtirish hamda tegishli hisob registrlarida umurnlashtirish; b) asosiy vositalarning eskirishi va arnortizatsiya sumrnalarini to'g'ri hisoblash; d) asosiy vositalarning ta'mir mablag'laridan to'g'ri va oqilona foydalanishni nazorat qilish; e) asosiy vositalardan samarali foydalanishni nazorat qilish; f) asosiy vositalarning xavfsizligini saqlashni nazorat qilish; g) ishlab chiqarish quvvatlaridan to'la foydalanish hisobiga rnahsulot ishlab chiqarishni oshirishning ichki zaxiralarini aniqlash. 68 Asosiy vositalaming harakatini hisobga olishda quyidagi shakllardan foydalaniladi: OS-I shakl. Asosiy vositalarni qabul qilish-topshirish dalolatnomasi. OS-2 shakl. Ta'mir qilingan, tiklangan va takomillashtirilgan obyektlaming qabu1 qilish-topshirish dalolatnomasi. 0S-3 shakl. Asosiy vositalami tugatish to'g'risidagi dalolatnoma. OS-4 shakl. Avtotransport vositalarini hisobdan chiqarish dalolatnomasi. OS-6 shakl. Asosiy vositalarni hisobga olishning inventar kartochkasi. 0S-7 shakl. Asosiy vositalarni hisobga olish inventar kartochkasi ro'yxati. OS-8 shakl. Asosiy vositalarning harakatini hisobga olish kartochkasi. 0S-9 shakl. Asosiy vositalaming inventar ro'yxati.

24. 
    Банк кредитлари ва қарзга олинган маблағларни ҳисобга олиш.
    

Kreditni bank amaliyotida qabul qilingan shaklda o'z vaqtida qaytarilishini ta'minlash majburiyati: - moliyaviy natijalar to'g'risidagi hisobot; - oborot mablag'larining aylanishiga doir hisob-kitob; - boshqa kreditorlardan olingan qarz mablag'lari va boshqa banklarda saqlanayotgan bo'sh mablag'laming mavjudligi to'g'risidagi ma'lumotnoma; - qarz oluvchining boshqa korxonalar sarmoyasidagi ishtiroki to'g'risidagi ma'lumotlar; - mijozning moliyaviy ahvolini tasdiqlovchi boshqa turli hujjatlar. Bank xodimi barcha zarur hujjatlarni olgach, 5 kun muddat ichida Markaziy bank talablarida ko'zda tutilgani uchun bo'lg'usi qarz oluvchining kreditga va to'lovga layoqatliligini aniqlashi lozim. Bu biznes40 reja tayyorlash masalalari bilan birgalikda batafsil ko'rib chiqiladi. Kredit olishda ko'zda tutilgan maqsadlaming korxonaning ustav faoliyatiga va kredit turi, uning maqsadlariga mos kelishi e'tiborga olinadi. Bank xodirni taqdim etilgan hujjatlar to'plamini o'rganib chiqib kredit berish yoki bennaslik yuzasidan xulosa tayyorlaydi. Unda quyidagilar ko'rsatiladi: - kreditga layoqatlilik; - kredit olishdan maqsad; - uning muddati va rniqdori; - kredit qaytarilishining ta'minoti; - foiz stavkasi; Bank xodirnining xulosasi rahbar tomonidan tasdiqlangach, ilova qilingan hujjatlar bilan birgalikda kredit qo'mitasi muhokamasiga yuboriladi. Hozirgi kunda korxonalarda bank kreditlarini hisobga oluvchi ikkita schyot mavjud: 6810-«Qisqa muddatli kreditlar» schyoti. 7810-«Uzoq muddatli kreditlar» schyoti. 6810-«Qisqa muddatli kreditlar» chotida marnlakat hududidagi va chet eldagi banklardan olingan qisqa muddatli kredit bo'yicha bank bilan bo'ladigan hisob-kitoblar hisobga olinadi. Tahliliy schyotlar kredit turi bo'yicha ochiladi. 681O-schyot balansga nisbatan passiv hisoblanib, kredit tomonidan bankdan olingan qisqa muddatli qarzlar, debetida esa qisqa muddatli qarzlarning qaytarilishi hisobga olinadi, qoldiq esa, kredit tomonida qoladi. Uning tahliliy hisobi olingan qarzlar turlari bo'yicha 38-qaydnomada, sintetik hisobi esa 4-jumal-order yordarnida yuritiladi. 7810-«Uzoq muddatli kreditlar» schotida so'm va chet e1 valutasida olingan uzoq muddatli kreditlar bo'yicha hisob-kitoblar hisobga olinadi. Schyotda uzoq muddatli kreditlarning turlari balansga nisbatan passiv hisoblanib, uning kredit tomonida bankdan olingan uzoq muddatli kreditlar, debet tomonida esa bu qarzlarning to'langan summalari hisobga olinadi. Qoldiq kredit tomonida qoladi. Bu schyotning analitik hisobi olingan qarzlar turlari bo'yicha 38-qaydnomada, sintetik hisobi esa 4- jumal-order yordarnida yuritiladi. Korxonalarda o'rta muddatli kreditlarni hisobga oluvchi schyot mavjud bo'lmaganligi uchun bu kreditlar hozirgi kunda uzoq muddatli kreditlarga qo'shib olib boriladi. Ya'ni 1 yildan ortiq muddatga olingan kreditlar 7810-«Uzoq muddatli kreditlar» schyotida qayd etib boriladi. Qisqa muddatli bank kreditlari bo'yicha quyidagicha ikkiyoqlama buxgalteriya yozuvi amalga oshiriladi:

25. 
    Товар моддий заҳираларни баҳолаш
    

Materiallarni buxgalteriya hisobida to'g'ri baholash muhirn ahamiyatga ega hisoblanadi. Ishlab chiqarish zaxiralarini baholash