Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таoлим вазирлиги

1.3.2. Elektromagnit relelar

Elektromagnit prinsipda, asosan, uch turdagi relelar tayyorlanadi: tortiluvchi yakorli, buriluvchi yakorli va ko‘ndalang harakatlanuvchi yakorli.
Hamma turdagi elektromagnit relelar (1.6-rasm) magnit o‘zak 1, chulg‘am 6, harakatlanuvchi yakor 2, harakatlanuvchi kontakt 4, harakatlanmaydigan kontakt 3, qarshilik ko‘rsatuvchi prujina 5 dan iborat.
CHulg‘amdan o‘tayogan I_r tok magnitlovchi kuch (m.s) I_r w_r ni hosil qiladi, uning ta’siri ostida hosil bo‘luvchi F magnit oqimi elektromagnit o‘zagi 1, havoli oraliq  va harakatlanuvchi yakor 2 orqali o‘tadi. YAkor magnitlanadi va elektromagnit qutbiga tortiladi. YAkor bilan birgalikda harakatlanuvchi kontakt 4 siljib harakatlanmaydigan kontaklar 3 ni ulaydi. YAkorning boshlang‘ich holati tayanch bilan chegaralanadi.
YAkorni tortuvchi elektromagnit kuch havoli oraliqdagi magnit oqimi F ning kvadratiga proporsional, F = kF² . Magnit oqim
F=I_r w_r/R_m,
bu erda Ir - cho‘lg‘amdan o‘tayotgan tok, w_r - o‘ramlar soni, R_m - magnit qarshilik.

1.6-rasm. Elektromagnit relelar

Elektromagnit kuch F_e=kw²I²/R², tokning kvadratiga proporsional, ya’ni tokning yo‘nalishi (ishorasi)ga bog‘liq emas. SHu sababli elektromagnit prinsip ham o‘zgarmas ham o‘zgaruvchan tok relelarini tayyorlash uchun yaroqli. Elektromagnit prinsipda ishlaydigan tok, kuchlanish, oraliq, signal va vaqt relelari tayyorlanadi.

Elektromagnit kuch F_e aylantiruvchi moment M_e ni hosil qiladi
M_e =F_e L_r ,
bu erda L_r - F_e kuchning elkasi.
Rele ishlashi uchun elektromagnit kuch prujinaning qarshilik kuchi F_n, massa va ishqalanish kuchi F_u lardan katta bo‘lishi kerak, ya’ni
F_e=F_e.r.u.=F_n+F_u yoki M_e= M_e.r.u=M_n+M_u.
Rele ishlaydigan eng kichkina tokka rele ishga tushish toki deb ataladi va u I_ri bilan belgilanadi.
Rele ishga tushish tokini o‘zgartirish uchun rele cho‘lg‘amidagi o‘ramlar soni W_r ni, prujinaning qarshilik kuchi F_n ni yoki magnit qarshilik R_mni o‘zgartirish uchun havoli oraliqning o‘lchami  o‘zgartiriladi .
Relening ishlash toki amaliyotda prujinani sozlash yo‘li bilan silliq va o‘ramlar sonini o‘zgartirish yo‘li bilan pog‘onali o‘zgartiriladi .
Rele ishlangandan keyin dastlabki holatiga qaytadigan cho‘lg‘amdagi eng katta tokka relening qaytish toki deyiladi va I_rq bilan belgilanadi .
Relening qaytish koeffitsienti deb qaytish tokining ishlash tokiga nisbatiga aytiladi va K_q bilan belgilanadi.
K_q=I_rq/I_ri
Relelar maksimal yoki minimal bo‘lishi mumkin. Tok ortganda ishlaydigan rele maksimal rele va tok kamayganda ishlaydigan rele minimal rele deb ataladi. Minimal relening yakori normal holatda tortilgan bo‘ladi.
Minimal relening ishlash toki deb yakor qaytadigan eng katta tokka, qaytish toki deb esa yakor tortiladigan eng kichkina tokka aytiladi. Maksimal relening qaytish koeffitsienti K_q < 1, minimal relening qaytish koeffitsienti esa K_q > 1 bo‘ladi.