Зиёдулла Давронов
Yüklə 0,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Abu Mansur al-Moturidiy
(Islom qomusi bo‘yicha) 870 yilda Samarqandning Moturidiy mavzesida tug‘ilib, 944 yilda (ba’zi adabiyotlarda 941) vafot etgan. Qabri Samarqandning Chokardiza qabristonidadir. Bu joy hozir ziyoratgohga aylantirilgan. Buyuk daho, mutafakkir Alisher Navoiy Abu Mansur Moturidiy as- Samarqandiyni dinning izzatli sultoni, deb atagan. Bu inson bizga ko‘plab 79 ilmiy meros qoldirganki, ulardan barcha musulmon xalqi bahramand bo‘lib kelayotir. Bular jumlasiga quyidagilar kiradi: "Ta’vilati Ahli sunna" - Qur’on va sunnaning rasmiy ta’villari, ya’ni rasmiy islomiy talqini, sharhlari bitilgan kitob; Shariat asoslari va sofligi haqidagi kitob; "Kitob ul-Jadal" - diniy-ahloqiy bahs munozaralarda g‘olib kelish haqidagi kitob; "Kitob ul-Usul" - diniy ta’limot uslubiyotiga oid asar; "Risolat ut-Tavhid" - Ollohning yakkayu-yagonaligi, birligi, vahdoniyat dini, ya’ni ilm-ul aqoidning nazariy asoslari haqidagi va boshqa o‘nlab asarlarni tilga olish mumkin. Ko‘rinib turibdiki, Moturidiyning ilmiy faoliyati islom dinini ilmiy jihatdan himoya qilish bo‘lgan. Ayniqsa, diniy niqob ostida noto‘g‘ri yo‘lga kiruvchilarni tanqid ostiga olgan. Allomaning fikricha, ma’lum diniy yo‘nalishlarning haqiqiy yoki soxtaligini ko‘rsatuvchi ishonchli dalillar mavjud. Ushbu dalillarni bilishda, aniqlashda insonlarga qaysi sohalar to‘sqinlik qilishi mumkinligini ochib berish zarur. "Kitob at-Tavhid"da bu sohada shunday fikrni bildiradi: "Bu - ko‘r-ko‘rona taqlid bo‘lib, juda keng tarqalgan illatdir, ya’ni bunda juda ko‘pchilik biron-bir ma’naviy yoki diniy yo‘lboshchiga, uning fikrlari mazmun-mohiyatini tushunmagan holda qo‘shilishga kuchli moyillik bildiradi. Mana shu sabab natijasi o‘laroq, har bir firqa va har bir yo‘nalish shu paytga qadar o‘z tarafdorlariga ega bo‘lib kelmoqda. Bu muxlislar qachondir qabul qilingan soxta ta’limotga sadoqatda qat’ilik namoyish etmoqdalar va yana o‘zlarini haqiqatning yagona egalari hisoblamoqdalar." Ushbu fikrlar hozirgi zamon aqidaparastlar faoliyatiga, diniy fundamentalizm, diniy ekstremizm, terrorchilik harakatlari ishtirokchilari faoliyatiga ham taalluqlidir. Moturidiy ijodining falsafiy jihati shundaki, unda o‘xshashlik yoki taqlid bir kategoriya sifatida sharhlanadi. Jumladan, haqni nohaqdan ajratishning uchta usuli bor: 1) Jami jonzotlarga xos bo‘lgan sezgi a’zolari. 2) Insonga xos bo‘lgan aql orqali amalga oshiriladigan nazariy xulosalar 3) Ishontirishda qo‘llaniladigan naql va axborotlar. Bu fikrlardan hozirgi kunda ham foydalanib ish yuritilsa, foydadan xoli bo‘lmas edi. Moturidiy islomni himoya qilish bilan cheklanib qolmasdan, islomdagi botil oqim va firqalar 80 faoliyatini ayovsiz tanqid qildi. O‘sha paytlarda paydo bo‘lgan bir qancha: haruriylar, rofiziylar, qadariylar, jabariylar, jahmiylar, murji’iylar, hozijiylar, muta’zimiylar, karromiylar, ismoiliylar va boshqa oqimlarni diniy yondashuvdagi zaifligini dalillar bilan tanqid qilgan. Uning fikricha, inson imtihon uchun yaratilgan. Shaxsiy intilishlari insonni ba’zida to‘g‘ri yo‘ldan adashtiradi. Ularga inson o‘zidagi ijobiy imkoniyatlardan kelib chiqib qarshi turmog‘i lozim. "Kitob at-Tavhid"da shunday fikrlarni o‘rtaga tashlaydi: "din buyuklarga e’tiqod qilib, taqlid qilishga emas, dalillarga asoslanmog‘i kerak", "hech kim gunoh sodir qilgani tufayli kofir deb e’lon qilinmaydi. Biz jami "qibla kishilari"ni mo‘’min deb bilamiz, ularning qalbini esa Ollohga havola etamiz", "bid’atchilar bilan shunchaki do‘stona munosabatda bo‘lishning o‘ziyoq xatodir", "sunnatning to‘g‘riligini aniqlash uchun, bir- biriga zid naqllarga tayanish mumkin emas, balki mustaqil fikrlash kerak", "72 guruh mavjud, faqat 73-guruhgina najot topdiki, bu - jamoadir", ushbu fikr o‘n asr oldin aytilgan bo‘lsa-da, bugungi kun faoliyatini ham aks ettiradi. Umumiy xulosa shundan iboratki, Abu Mansur Moturidiy ijodida, diniy soha bo‘yicha, dinning asosi Qur’oni Karim va Hadisi shariflardir. Turli nazariyalarga, mazhablarga, boshqacha fikrlarga hech qanday o‘rin yo‘q. Chunki, mazhablarning xato talqinidan buzuq niyatli kishilar foydalanib islom dini obro‘siga putur yetkazadilar. Islomda o‘zgartirishlar, islohotlar yaramaydi. O‘tmishda o‘chmas iz qoldirgan buyuk siymolardan yana biri bu al- Marg‘inoniydir. Alloma Burhoniddin al-Marg‘inoniyning to‘liq ismi Yüklə 0,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|