Зиёдулла Давронов
Yüklə 0,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Nazariya va iqtisodiyot
Moddiy noz-ne’matlar ishlab chiqarish inson hayotining asosini tashkil etadi. Bu jarayon o‘ta murakkab, ziddiyatli jarayonlarni qamrab oladi. Insonning asosiy faoliyati o‘zini-o‘zi (turli jihatdan) ta’minlashdir. Demak, bu jarayon ilmiy ijod qilishni taqozo etadi. Ehtiyoj cheksizdir. Iqtisodiyot ana shu ehtiyoj bilan chambarchas bog‘liq. Iqtisodiy rivojlanish nafaqat amaliyotni balki nazariy jihatlarni ham talab etadi. Iqtisodiyot ishlab 155 chiqarishning tarkibiy qismidir. Ishlab chiqarish jarayonida turli xil noz- ne’matlar - oziq-ovqat, kiyim kechak, hayotda yashash uchun kerak bo‘lgan turli vositalar paydo bo‘ladi, rivojlanadi, taraqqiy etadi. Bu rivojlanish va taraqqiyot esa turli nazariyalarni paydo qiladi. Zero, nazariyalar ishlab chiqarishni bir bosqichdan ikkinchi bosqichga ko‘taradi. Ishlab chiqarish quyidagi sohalarni o‘z ichiga oladi: maqsadga muvofiq faoliyatni, ya’ni mehnat jarayonini, bu birinchidan, ikkinchidan, mehnat vositalariga ta’sir ko‘rsatadigan tabiiy ashyolarni, ishlangan va ishlanmagan ashyolarni ham, uchinchidan, turli mehnat vositalarining o‘zlarini. Demak, ko‘rib turibmizki, ishlab chiqarishda ko‘p sohalar ishtirok etadi. Bu ishtirokchilarning o‘zi insondan tafakkur qilishni talab etadi. Bu ishtirokchilarni harakatga keltirish o‘z-o‘zidan amalga oshmaydi. Ularni amalga oshirish uchun ilmiy izlanish va ijod qilish talab etiladi. Izlanish va ijod qilish turli nazariyalarga murojaat qilishga majbur etadi. Nazariyalar faqat ishlab chiqarish haqidagina bo‘lmaydi, balki inson tafakkurining o‘zini ham qamrab oladi, uning ijtimoiy faoliyatiga ta’sir qiladi. Bu esa nafaqat iqtisodiyotga, balki insonning din, san’at, siyosiy, huquq, madaniyat, qadriyatlar sohasini ham nazardan chetda qoldirmasligini taqozo etadi. Iqtisodiyot insonlarning amaliy faoliyati bilan bog‘langan. Ma’lumki, hayotning o‘zi ishlab chiqarish kuchlari va ishlab chiqarish munosabatlari, samaradorlik, tadbirkorlik, biznesmenlik, hunarmandchilik kabi sohalardan iborat bo‘lib, bu sohalar insonlar faoliyati uchun vositalardir. Nazariya voqelikni anglab olish uchun quroldir. Lekin, nazariyaning o‘zi amaliy faoliyatni keltirib chiqaradi. Amaliy faoliyat esa inson turmush tarzining davomiyligini ta’minlaydi. Amaliy faoliyat orqali xo‘jalik yuritiladi. Bu insonlardan doimiy harakat qilishni talab etadi. Harakat insonni amaliy bilimga farazlar qilishga, qiyinchiliklarni yengishga yetaklaydi. Iqtisodiyot nazariyasi - bu iqtisodiyot qonun qoidalarini va rivojlanish tamoyillarini o‘rganuvchi fandir. Aslida iqtisodiy bilim beruvchi fanlar turli- tumandir. Iqtisodiy fanlar qatoriga 20 dan ortiq fanlar kiradi. Ularni shartli ravishda 3 guruhga bo‘ladilar: umumiqtisodiy, xususiy, funksional iqtisodiy fanlar. Iqtisodiy nazariya degani umumiqtisodiy fanlar guruhiga mansubdir. 156 Iqtisodiyot nazariyasini qisqa qilib tushuntirish, unga ta’rif berish o‘ta mushkul. Uni ba’zi bir olimlar tovar ayriboshlash, pullik bitimlar bilan hamda iqtisodiy faoliyat turlari bilan bog‘liq fan desalar, yana birovlar, iqtisodiyot nazariyasi har xil tovarlarni ishlab chiqarish maqsadida kishilar tomonidan noyob va cheklangan unumli resurslardan foydalanish to‘g‘risidagi fan, deydilar. Boshqa bir ta’rifda: iqtisodiyot nazariyasi kishilarning kundalik ishbilarmonlik faoliyati, tirikchilik uchun mablag‘ topishi va undan foydalanishi to‘g‘risidagi fan 1 , deydilar. Ta’riflardan ko‘rinib turibdiki, iqtisodiyot nazariyasining izlanish ob’yektlari ham xilma-xildir. Shu sababli ushbu fandagi nazariyalar ham turli tuman jarayonlarni o‘zida aks ettiradi. Demak, iqtisodiyot har bir inson, oila, jamoa, jamiyat faoliyatiga taalluqli bo‘lganligi uchun ham ushbu fan doirasida turli nazariyalar, xilma-xil qarashlar, turfa xil bashoratlar paydo bo‘ladi, rivojlanadi. Iqtisodiyot sohasi, shulardan xulosa qiladigan bo‘lsak, ijod uchun bir ummondir. Uning chegarasi keng va beqiyosdir. Binobarin, nazariya iqtisodiyotni shunday uzluksizlikda, tadrijiylikda olib o‘rganadi. Nazariya iqtisodiyotda g‘ayriiqtisodiy omillar ta’sirini hisobga olib o‘rganadi. Chunki iqtisodiyot aholining siyosiy, ijtimoiy, milliy jihatlarini ham qamrab oladi. Nazariya iqtisodiy va tabiiy sohalarning o‘zaro munosabatlarini ham o‘zida mujassamlashtiradi. Shular bilan birga nazariya iqtisodiyotning tabiatga ta’sirini hisobga oladi. Ma’lumki, iqtisodiyot biror joyda to‘xtab qolmaydi, u rivojlanishdadir. Demak, nazariyada bu jarayon ham o‘z aksini topadi. Iqtisodiy hodisalarning kelib chiqishi, undagi o‘zgarishlarning sabablari o‘rganiladi. Iqtisodiy nazariyada zamon talablari, texnologik o‘zgarishlar ham e’tirof etiladi. Garchand texnologiya iqtisodiy nazariyaning ob’yekti bo‘lmasa-da, u iqtisodiyotning moddiy asosiga ta’sir qiladi. Shuning uchun ham nazariya bu holatni nazardan chetda qoldirmaydi. Masalan, nazariyada «Katta sikllar - katta to‘lqinlar» degan tushunchalar borki, bular texnologiyadagi katta burilishning iqtisodiyotga ta’sirini nazarda tutadi. Mutlaqo yangi texnologiya paydo bo‘lishi bilan iqtisodiyot rivojida yangi davr – katta sikl boshlanadi, bu odatda 50-60 yil davom etadi. Mana 1 O‘lmasov A., Vahobov A. Iqtisodiyot nazariyasi., T.: “Sharq”, 2006, 12-13 betlar. 157 shularni nazariya tahlil etadi (O‘lmasov A. Vahobov A. Iqtisodiyot nazariyasi. T.: “Sharq”, 2006 y. 17 b.). Yuqorida ta’kidlanganidek, nazariyada tasodifiy yoki juz’iy emas, balki doimo takrorlanib turadigan iqtisodiy hodisalarni tahlil qilib, bilish uchun abstraksiyalash (mavhumlik) usuli qo‘llaniladi. Aynan mazkur usul nazariya uchun asosiydir. Ushbu usul yordamida iqtisodiy hodisalar, ularga ta’sir etuvchi birinchi va ikkinchi darajali omillar o‘rganilib, ularga nazariy baho beriladi. Abstraksiyalashda taxminiy usul ham qo‘llaniladi. Masalan, narxning talabga ta’sirini bilish uchun talabga ta’sir etuvchi boshqa omillar o‘zgarmay turadi, deb taxmin qilinadi. Ayni holatda narx va talabning o‘zgarishi qanday bo‘lishi aniqlanadi. Abstraksiyani aniqlash mantiqiy usulga bog‘liq. Mantiqiy yondashish ta’sirida iqtisodiy muammolarning o‘zaro aloqadorligi, bog‘lanishi, munosabatlari, paydo bo‘lishi, natija va sabablari aniqlanadi. Boshqacha aytganda, abstraksiyalash bu iqtisodiyotning nazariy maketini paydo qilishdir. Ammo u, ilmiy yoki noilmiy bo‘lishi mumkin. U voqelikni to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri aks ettirishi bilan farq qiladi. Aslida model yoki maket iqtisodiy voqelikning nazariy ifodasidir (o‘zbek modeli). Iqtisodiy nazariyada oddiy yoki murakkab iqtisodiy model yoki maketlar qo‘llanishi mumkin. Oddiy modelda firma va oilalar ishtirok etsa, murakkab modelda ko‘pchilik sub’yektlar qatnashadi va juda ko‘p hisob-kitoblar nazarda tutiladi. Iqtisodiy nazariyada ijobiy va normativ holatlar tanlangan ob’yektni tahlil etish uchun qo‘llaniladi. Ijobiy holatda obe’ktni nazariy jihati tushuntirilsa, normativ holatda (usulda) ob’yektning qanday bo‘lishi, nimalar zarur bo‘lishi haqida fikr yuritiladi. Demak, iqtisodiyotda nazariyalar oddiylikdan, murakkablikka qarab boradi. A. O‘lmasov, A. Vahobovlarning ko‘rsatishicha, nazariyada iqtisodiyotning qonun-qoidalari 3 xil darajada o‘rganiladi: a) mikrodarajada, b) makrodarajada, v) megodaraja (global) da. Ular bir-biri bilan aloqador. 158 Nazariya uchun iqtisodiyotni ilmiy tahlil qilishda miqdoriy tahlil ham qo‘llaniladi. Miqdoriy sohalar nazariy xulosalar chiqarishga xizmat qiladi. Nazariyada sifatli tahlil ham qo‘llaniladi. Sifatli tahlil nazariy xulosalar chiqarishga va qonun-qoidalarni ilmiy ta’riflashga yordam beradi. Yüklə 0,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|