Zülfi Güler-Fuzûlî’nin Divanına Sosyal Psikoloji Açısından Bir Bakış

 

Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Yıl: 4, Sayı: 7, Aralık 2011, s. 85-106 

 

87 

Fuzûlî’nin Divanına Sosyal Psikoloji Açısından Bir Bakış (Ötekileştirilmiş Fuzûlî) 

 

ve  Sünni  halk  arasındaki  düşmanlık  ve  nefret  iyice  artmıştır.  Bu  nefret,  bazen  devlet  otoritesini  zulme 

döndürmüş, bazen de çatışmaları, katliamları doğurmuştur.  

İşte  Fuzûlî,  toplumun  böyle  hiziplere  ayrıldığı  bir  ortamda  yaşamıştır.  Fuzûlî,  Farsça  divanının  önsözünde  bu 

ortamı,  kendisinden  şiir  yazmasını  isteyen  birisine  söylediği  sözlerle  anlatır:  “Sevda-zede  benden  bu  fenni 

ummak şayan-ı hayrettir. Zira doğduğum ve yaşadığım yer Irak-ı Arap’tır. Burası padişahların gölgesinden uzak 

kalmıştır.  Şuursuz  halkı  yüzünden  mamur  değildir.  Burası  öyle  bir  bostandır  ki  salınan  servileri  sam  yelinin 

kasırgaları, ve açılmamış goncaları ise mazlum şehitlerin mezarlarının kubbeleridir. Burası öyle bir ayş u tarab 

meclisidir ki şarabı parçalanmış ciğerlerin kanı, nağmeleri avare gariplerin feryatlarıdır. Mihnet artıran çölünden 

bir rahat rüzgârı esmemiş, belalarla dolu beyabanında bir damla ihsan bulutu bir zerre toz bastırmamıştır. Böyle 

riyazet (çile) bahçelerinde gönül goncası nasıl açılır ve dil bülbülü ne terennüm eder” (Karahan 1989:70).  

Alttaki  beyit  “te’sîr-i  devlet”  terkibinin  anlamlarına  göre  değişik  manalar  kazanabilir.  Biz  Fuzûlî’nin  hayatı  ve 

yaşadığı ortam açısından düşündüğümüzde beyte, “âlimin, bilginin ağırlığı, vakarı, metaneti sabit değil, rüzgâra 

kapılmış  lale  yaprağı  gibi  esen  yele  göre  hareket  ediyor.  Devletin  tesiri,  servinin  sudaki  görüntüsü  gibi 

tepetaklak  olmuş”  anlamı  verilebilir.  Siyasetin,  insanların  davranışlarına  hatta  ilme  yön  verdiği,  âlimlerin  dahi 

dalkavukluk  ettiği,  adaletin  yerine  zulmün  hakim  olduğu,  devletin  tesirinin,  yönetiminin,  otoritesinin  tersine 

döndüğü, karmakarışık bir ortam bundan daha şairane bir dille nasıl tasvir edilebilir. 

Yelde berg-i lâle tek temkîn-i dâniş bî-sebât  

Suda ‘aks-i serv tek te’sîr-i devlet vâjgûn       

 

G  sh.356

**

 

Fuzûlî’nin  yaşadığı  çatışma,  kavga,  fesat  ortamı  onda  o  kadar  derin  psikolojik  izler  bırakmıştır  ki  onun 

kötümserliği, güvensizliği, yalnızlık  ve kimsesizlik  hisleri bütün eserlerinde daima hissedilir; dikkat  edildiğinde, 

eserlerinde  hep  bu  çatışma  ortamını  yansıttığı  görülür.  Fuzûlî,  Beng  ü  Bade’de  beng  ile  badeyi  ve  yandaşları 

olarak  gösterdiği  meze  ve çerezleri çatıştırır;  (eğer  Fuzûlî’ye ait  ise-ki konusu bakımından ona  yakışmaktadır.) 

Sohbetü’l-esmar’da  meyve  ve  sebzeleri  münakaşa  ve  kavga  ortamına  çeker.  İnsanların  fesadından, 

kötülüklerinden,  peygamberlere  ve  Ehl-i  Beyt’e  ettikleri  zulüm  ve  işkencelerden  bahseden  Hadîkatü’s-sü’edâ 

adeta çatışma, kavga ve fesat tarihi gibidir. Rind ü Zahid isimli eserinde, aralarında anlayış ve inanış farkı olan 

baba ile oğulun (Zahid ile Rind’in) anlaşmazlıkları ve fikir çatışmaları vardır. Leyla ile Mecnun’da da buna benzer 

anlaşmazlık ve çatışmaların, Mecnun ile babası ve kabile halkı arasında, Leyla ile ebeveynleri arasında yaşandığı 

görülmektedir.  Denilebilir  ki  Fuzûlî,  kendi  yaşadığı  yabancılaşma  ve  ötekileşmeyi  yahut  ötekileştirmeyi 

eserlerindeki kahramanlarına, yine kendisinin yaşadığı gibi bir kavga ortamı içerisinde yaşatmıştır. Fuzûlî, daima 

Mecnun’u  kendine  örnek  edinmiş,  divanında  birçok  beytinde  kendini  onunla  kıyaslamıştır;  âşıklıkta,  aşk  derdi 

çekmede, acıya, kedere tahammül etmede, melamette kendini Mecnun’dan üstün tutmuştur. Mecnun ana ve 

                                                 

**

 Beyitler, Fuzulî Türkçe Divan, Akyüz, Kenan vd. (1958) baskısından alınmıştır. 

KISALTMALAR  

G 

:Gazel 

K 

:Kaside 

Rub 

:Rubai 

Mrb 

:Murabba 

Tc 

:Terci-bend 

Kt 

:Kıt’a 

---

 

Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Yıl: 4, Sayı: 7, Aralık 2011, s. 85-106 

 

88 

Zülfi GÜLER 

babasına,  içinde  yaşadığı  topluma,  insan  hayatına  yabancılaşmış  bir  kişidir;  hatta  Leyla’ya,  kendine  dahi 

yabancılaşmıştır.   

Divanındaki  manzumelere  bakıldığında,  bahar  mevsiminin  neşe,  eğlence  ilhamı  ve  yaşama  sevinci  vereceği 

yerde,  Fuzûlî’ye  hüzün  verdiği,  zulmü  hatırlattığı  görülür.  Divanının  başındaki  tevhidin  bahariye  olan  nesib 

kısmında  Fuzûlî,  bahar  bahçelerinde  adeta  kendi  içinde  yaşadığı  toplumu  görmektedir:  Bahar  gelince  kanın 

ısınması, coşması sonucunda, ıstırap ve heyecan ile gül dalının teninde ukdeler meydana gelir; bahçe hacamat 

edilmiş, bıçaklanmış bir insan vücudu gibi yer yer kızıl kana boyanır. Fuzûlî, Tanrı’nın sanatını, meydana koyduğu 

güzellikleri  seyir  için  gül  bahçesine  gittiğinde,  bahçenin  güzellerini,  zarif  kişileri  gereksiz  bir  kavgaya, 

münakaşaya tutuşmuş ve yanlış yola sapmış halde görür; toplumun bu aydın kişilerinin hepsi bir kurtuluş yolu 

istemekteler, ama hepsinin de isteklerinin delili çürük ve beyhudedir. 

Bahârdan ten-i gül-bünde eyleyüp heyecân 

Harâret-i demevî kıldı ‘ukdeler peydâ              K. sh.37 

 

Boyandı kanı ile safha-i çemen gül gül 

Meger ki fasdına hükm eylemiş tabîb-i hevâ 

 

Bisât-i gül-şene dün eyledüm güzer ki demî 

Kılam nezâre-i âsâr-ı san‘at-ı Mevlâ 

 

‘Acep nizâ‘da gördüm çemen zarîflerin 

Ta‘accüb ile kamu sâlik-i tarîk-i hatâ 

 

Kamu kemâl ile müsted‘i-i tarîk-i necât 

Velî kamusuna bâtıl delîl-i istid‘â 

Cafer  Çelebi  övgüsünde  yazılan  bir  kasidenin  nesibinde  de  Fuzûlî,  bahar  günlerinin  neşe  vermediğini;  baharın 

güvensizlik  getirdiğini,  tabiata  emniyetsizlik  ve  huzursuzluk  yaydığını  söylemektedir.  Çünkü  baharda  bulutlar 

ağlar;  lalezar  kana  gark  olur;  sel  sahranın  sinesini  yırtar;  gonca  gelininin  eteğine  diken  takılır;  jale  taşları  gül 

dallarının bedenini morartır; akarsular çiçek bahçesini zincirlerle bağlar. Aynı kişi için yazılan bir başka kasidede 

ise, gonca çocuğu sünnet edilir, bahçeye kan ve cerahat saçılır. 

 

Dostlar eyyâm-i gül olsaydı eyyâm-i sürûr  

Ra‘d-i nâlân dem-be-dem kılmazdı ebri eşk-bâr   K sh.92  

 

---