Zülfi Güler-Fuzûlî’nin Divanına Sosyal Psikoloji Açısından Bir Bakış

 

Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Yıl: 4, Sayı: 7, Aralık 2011, s. 85-106 

 

89 

Fuzûlî’nin Divanına Sosyal Psikoloji Açısından Bir Bakış (Ötekileştirilmiş Fuzûlî) 

 

Fasl-i gül tab‘ında emniyetten olsaydı eser  

Gark-i hûn-i lâle-zâr olmazdı tîğ-i kûh-sâr             

 

Sîne-i sahraya tîğ-i seylden düşmezdi çâk  

Nev-‘arûs-i goncenün dâmânını dutmazdı hâr       

 

Jâle daşından göğermezdi teni gül-bünlerün  

Gül-şeni zencîre etmezdi mukayyed cûy-bâr        

 

Çemende eylediler tıfl-i gonceyi mahtûn  

Saçıldı gül-şene gül gül cerâhatinden kan            K sh.94    

Fuzûlî  böyle  bir  nefret  ortamında  yetişmiş,  kendisi  de  bu  nefreti  ve  düşmanlığı  yaşamış  ve  yaşatmıştır.  Fuzûlî 

“doğup büyüdüğü toprakların dinî havasını her defasında teneffüs etmiş ve her fırsatta bunlara bağlılığını dile 

getirmiştir.  Hz.  Peygamber’e,  ailesine  ve  Oniki  İmam’a  içten  bir  sevgiyle  bağlı  olan  Fuzûlî  Şiidir”  (Mengi, 

1995:141).  

Şah  İsmail  Bağdat’ı  aldıktan  (1508)  “iki  sene  sonra,  Horasan  tarafında  Özbek  Han  Şeybek’i  yenerek  kafatasını 

şarap kadehi yaptıktan hemen sonra, Fuzûlî’nin, Beng ü Bade mesnevisini hayranlık  ve takdir dolu beyitlerle Şii 

Şah’a ithaf etmesi ona karşı saygı ve bağlılığına bir delil olarak ele alınabilir” (Karahan 1989:79).  

Şah İsmail’in Bağdat’a vali olarak bıraktığı İbrahim Han, Fuzûlî’yi tanımış ve beraberinde Bağdat’a götürmüştür. 

“İbrahim  Han’ın  koyu  Şiiliği,  Hz.  Ali’nin  ve  Irak  havalisinde  yatan  imamların  türbelerine  gösterdiği  saygı  ve 

yaptığı  ziyaretler,  Kerbela’ya  asker  toplayışı….  Şairimizin  takdir  ve  hayranlığını  çekmişti.  Fuzûlî,  İbrahim  Han’a 

yazdığı  kasidelerinde,  Safevî-Şii  Hanlığını  ve  onun  emirini  göklere  çıkarmaktadır”  (Karahan  1989:80).  Şah 

İsmail’e  ve  Bağdat  valisine  sunduğu  kasidelerine  bakıldığında,  hatta  sadece,  İbrahim  Han’ın  Kerbela’ya  asker 

yığması üzerine söylediği şu beyte bakarak, Fuzûlî’nin bu döneminde, müfrit, intikam peşinde ve düşüncesinde 

olan bir Şii olduğu söylenebilir.  

Çü deşt-i Kerbelâ'ya leşker-i İslâmı cem‘ itdün  

Yakîn oldu ki Şâh-i Kerbelâ'nın istenür kanı       K sh.88       

“Fuzûlî’nin  Şiiliğini  düşündüren  ifadeler  bunlarla  sınırlı  değildir.  Şair,  Şia’ya  olan  bağlılığını  her  fırsatta  dile 

getirmiş,  Hz.  Ali  ve  Oniki  İmam  övgüsünde  kasideler  kaleme  almıştır.  O,  kasidelerinde  ve  divanının  muhtelif 

yerlerinde  Hz.  Ali’yi  “şâh-ı  velâyet”  olarak  anmaktadır.  Fuzûlî,  Hz.  Hüseyin’in  katledilişini  sıkça  hatırlatmakta, 

ona “Şâh-ı Kerbelâ” ve “Şâh-ı Şehit” sıfatlarını vermektedir” (Kesik, 2004: 280). 

İbrahim  Han’ı  öldürerek  yerine  geçen  yeğeni  Zülfikâr    Han’ın  Osmanlı’ya  bağlılığını  sunmasından  sonra  Fuzûlî 

Necef’e dönmüş, bir müddet  hamisiz  ve sessiz kalmıştır. Bağdat’ın Osmanlı yönetimine  girmesinden  sonra da 

---

 

Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Yıl: 4, Sayı: 7, Aralık 2011, s. 85-106 

 

90 

Zülfi GÜLER 

Fuzûlî,  Kanuni’ye  ve  paşalarına,  Bağdat  valilerine  kasideler  ve  eserler  sunmaya  başlamıştır.  Fakat  Fuzûlî’nin 

Sünni yönetimi hiçbir zaman benimsemediği söylenebilir. 

Fuzûlî’nin  meşhur  Şikâyetname’sinde  Osmanlı  yönetimini,  padişah  da  dâhil  yöneticilerini  istihza  ile  yerer 

mahiyette ifadeler bulunduğu okuyanların dikkatinden kaçmamıştır. Kızgınlık duygularını gizlemeden yazdığı bu 

mektubunda  şair,  “dokuz  eflake  pây-ı  istiğnâ  urur  iken  evkaftan  dokuz  akçe  vazifeye  kanaat  kılup  ‘arz  aldım” 

derken,  kendisine  verileceği  söylenen  dokuz  akçenin,  Osmanlının  büyüklüğüne  yakışmayacak,  hatta  onu 

alçaltacak derecede az olmasına rağmen, kendisinin bunu lütfen kabul ettiğini ima etmiştir. Onun, Bağdat kadısı 

Mehmet Gazi’ye yazdığı bir kasidedeki şu fahriye beytinde de buna benzer bir söyleyiş vardır. “İyilik, lütuf, bağış 

Süleyman tarafından sunulsa dahi, benim değerimin, itibarımın, şerefimin yüksekliği buna  iltifat etmez” diyen 

şair, Süleyman ismiyle Osmanlı padişahını kastetmiş olmalıdır. 

Rif‘at-i kadrüm iltifât etmez  

Ger Süleymân kılursa ‘arz-ı ‘atâ          K sh.76 

Yine Şikâyetname’de “dedim beratımın mazmunu niçin suret bulmaz? Dediler zavaiddir husulü mümkün olmaz. 

Dedim böyle evkaf zevaidsiz olur mu? Dediler zaruriyat-ı asitaneden ziyade kalırsa bizden kalır mı? Dedim vakıf 

malın  ziyade  tasarruf  etmek  vebaldir.  Dediler  akçemizle  almışız  bize  helâldir.”  Cümlelerinde  ise,  padişahın  ve 

yöneticilerin gereksiz harcamalar yaptıkları, vakıf mallarını halkın yararına değil kendi  arzuları için kullandıkları 

ve bu arada vakıf yönetiminin ve gelirlerinin birilerine satıldığını ima eden ifadeler kullanmıştır. 

Fuzûlî,  Kanuni’ye  ve  devlet  ricaline  yazdığı  kasidelerde  sözün  tevriyesinden  ve  kinayesinden  yararlanarak, 

övgüyle  beraber  yergiye  de  yorumlanabilen  beyitler  söylemiştir.  Sultan  Süleyman  methinde  söylenen  şu 

beyitlerde “O adil sultan devlet fidanının meyvesidir. Ondan evvel “felek-mikdar” (felek sayısı kadar ya da felek 

derecesinde)  sultanlar  gelmiştir.  Ondan  önce  gelip  giden  sultanlar  fena  olduysa  şaşılır  mı  (ya  da  ona  ne)? 

Ağaçlar meyve verecekleri zaman çiçeklerini dökerler.” İkinci beyitteki “fena olduysa” sözü “kötü olduysa” ya da 

“yok olduysa” anlamlarına gelecek biçimde söylenmiştir. 

Meyve ol Sultan-ı ‘âdildür nihâl-i devlete  

Sâbıka gelmiş selâtin-i felek-mikdâr gül               K sh.40 

 

N'ola ger sâbıklar olduysa fenâ oldur garâz  

Meyve gösterdükde dökmek resmdür eşcâr gül      

Aynı kasidedeki şu beyitte ise “Fuzûlî, her ne kadar sana değer vermiyorlarsa da sen yine de sultanı öv, çünkü 

gülün hara yar olması bu devirde âdettir.” diyerek Fuzûlî, kendini güle, Sultanı dikene benzetmiştir.  Ayrıca bu 

söyleyişte, övgüyü kerhen yaptığı; o zamanda dalkavukluğun geçer akçe olduğu iması da vardır. 

Gerçi yohtur i‘tibârun medhin et izhâr kim  

‘Âdet-i devr-i zamândur hâre olmak yâr gül      K sh.40 

---