Qida fiZİologiyasi fəNNİ azərbaycan böLMƏSİ muhazire qida fiZİologiyasinin qisa iNKİŞaf tariXİ Plan 1
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
| 1 QİDA FİZİOLOGİYASI FƏNNİ AZƏRBAYCAN BÖLMƏSİ MUHAZİRE 1. QİDA FİZİOLOGİYASININ QISA İNKİŞAF TARİXİ Plan 1. Qida fiziologiyasinin qisa inkişaf tarixi 2.Qida fiziologiyasi kursunun predmeti və vəzifələri 1. Qida fiziologiyasinin qisa inkişaf tarixi Qida fıziologiyası nisbətən cavan elm olmaqla, onun bəzi nəzəri və təcrübi əsasları XIX əsrdə formalaşmağa başlamışdır. Fizika, kimya, fıziologiya və təbabət sahəsində əldə edilmiş nailiyyətlər, bu sahələrdə canlı orqanizmlərə, onların qidalanması proseslərinə şamil edilə bilən bəzi qanunların və ölçmə metodlarının kəşfı qida və qidalanma haqqında ilk elmi təsəvvürlərin yaranmasına səbəb olmuşdur. R. Mayer, C.Coul, H. Helmhols, M.V. Lomonosov, Y. Libix və digər alimlərin adları ilə bağlı olan bəzi fıziki-kimyəvi qanunlar-enerji, maddə və hərəkətin çevrilməsi və saxlanılması qanunları canlı orqanizmdə, ətraf mühit ilə canlı orqanizm arasında maddələr və enerji mübadiləsi proseslorinin bioloji mahiyyətini dərk etməyə kömək etmişdir. X1X əsrin ikinci yarısında M. Rubner və başqa tədqiqatçılar qida maddələrinin kalori (enerji) dəyərliliyi haqqında təsəvvür yaratmış, bədəndə enerji mübadiləsinin kəmiyyət göstəricilərini ölçmək və hesablamaq üçün effektli metodlar təklif etmişlər. Kalorimetrik üsulun yaradılması və onun daha da təkmilləşdirilməsi qida fıziologiyasının inkişafında mühüm mərhələ kimi qeyd olunmalıdır. Bu dövrdə bəzi tədqiqatçılar qida çatışmazlığı hallarının fızioloji və patoloji nəticələri haqqında ilk elmi mülahizələr irəli sürmüşlər. Kimyaçı alimlər və qida texnologiyası mütəxəssisləri tərəfindən qidanın kimyəvi tərkibinin öyrənilməsi, 2 əsas qida maddələrinin müəyyən edilməsi, orqanizmin normal böyümə və inkişafı üçün ilk növbədə lazım olan qida maddələrinin - zülal, şəkər və yağların əhəmiyyəti məsələləri gündəliyə qoyulmuşdur. Böyük rus alimi İ.M. Seçenovun qida fıziologiyası elminin inkişafında xüsusi xidmətlərini isə onun XIX əsrin sonlarında dərc etdirdiyi bir sıra elmi materiallardan, orqanizmdə baş verən proseslərin retlektor mexanizmi ilə bağlı fıkirlərindən izləmək mümkündür. XX əsrin başlanğıcında fızioloq alim İ.P.Pavlov heyvanlarda (itlərdə) qidanın həzmi proseslərinin öyrənilməsinə həsr olunmuş ilk fundamental tədqiqatlar aparmışdır. İ.P.Pavlov həzm fıziologiyasının banisi hesab olunur. Qidanın ağız boşluğunda, mədə və bağırsaqlarda həzm olunmasına təsir göstərən həzm şirələrinin və onların ifrazı proseslərinin təcrübədə xüsusi eksperimental üsullarla (məs: fıstula metodu və s.) öyrənilməsi nəticəsində İ.P.Pavlov qidalanmaya dair bir sıra mühüm qanunauyğunluqlar kəşf etmişdir. O, göstərmişdir ki, həzm prosesləri qidanın kəmiyyət və keyfıyyət göstəricilərindən, xarakterindən, orqanizmə təsir göstərən şərti və şərtsiz amillərdən, heyvanın qida davranışından xeyli asılıdır. Qida fıziologiyası sahəsində İ.P.Pavlovun klassik tədqiqatları indi də yüksək qiymətləndirilir. Onun bu sahədə dərc etdirdiyi kitabları və elmi materialları vərəqlədikcə bunun bir daha şahidi oluruq. Rus fızioloji məktəbinin banisi sayılan İ.M.Seçenovun mərkəzi sinir sistemi- nin fəaliyyəti ilə əlaqədar elmi tədqiqatları, qan dövranı, həzm və beyin fiziologi- yası sahəsində böyük rus fizioloqu İ.P.Pavlovun apardığı tədqiqatlar "Qida fıziolo- giyası"nın sonrakı inkişafında mühüm rol oynamışlar. Təsadüfı deyildir ki, bu alimlərin hər ikisı məhz həmin elmi nailiyyətlərinə görə Nobel mükafatına layiq görülmüşlər. Əhalinin müxtəlif qrupları və ya kontingentləri üçün qidanın normalaşdırıl- ması, qidada zülal, şəkər, yağ, vitamin, mineral duzlar və s. kimi əsas kompo- nentlərin optimal normaları və nisbətlərinin müəyyənləşdirilməsi məsələsi də elmi şəkildə öyrənilməyə başlanmışdır. Bu sahədə M.N. Şaternikov, O.P. Molçanov, 3 İ.P. Razenkov, N.M. Lunin, A.V.Palladin, A.A. Pokrovski kimi alim və həkimlərin böyük xidmətləri olmuşdur. Akademik A.A.Pokrovski qida biokimyası, fıziologiyası və patologiyası sahə- lərində geniş elmi tədqiqatların təşkilində mühüm rol oynamışdır. Hələ keçmiş so- vet dövlətinin mövcudluğu dövründə SSRİ Tibb Elmləri Akademiyasmın nəzdində və A.A.Pokrovskinin bilavasitə rəhbərliyi altında "Elmi-Tədqiqat Qida İnstitutu" fəaliyyət göstərmişdir. İnstitut əhalinin müxtəlif kontingentlərı üçün qidaya olan tələbatların elmi əsaslar üzərində yaradılmış yeni normativ göstəricilərinin işlənib hazırlanmasında mühüm rol oynamışdır. XX əsrin sonlarından akademik A.M.Uqolev və onun şagirdlərinin apardığı elmi-tədqiqat işləri qida fıziologiyası elmini daha da inkişaf etdirmişdir. Bu ba- xımdan A.M. Uqolevin "Adekvat qidalanma nəzəriyyəsi və trofologiya" adı altında dərc etdirdiyi monoqrafıya və bu istiqamətdə elmi məqalələrinin rolunu xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Burada adekvat qidalanma nəzəriyyəsinin əsas postulatları işıqlandırılmaqla, klassik tarazlaşdırılmış qidalanma nəzəriyyəsinə onun tərkib hissəsi kimi baxılır. Bunlardan əlavə, XX əsrin əvvəllərindən 90-cı illərə qədər fəaliyyət göstərən Moskvadakı "Ümumittifaq İctimai İaşənin Elmi-Tədqiqat İnstitutu" (indiki Ümum- rusiya Qidalanma İnstitutu), Ukraynada "İctimai İaşənin Elmi-Tədqiqat İnstitutu" (Ukrnitop) və digər elm idarələri də əhalinin qidalanması ilə bağlı elmi məsələlə- rin, iaşə müəssisələrində kütləvi qidalanmanın və pəhriz qidalanmasının təşkili ilə əlaqədar elmi biliklərin işlənib hazırlanmasında böyük rol oynamışlar. Prof. D.İ.Lobanov, prof. E.P.Kozmina, prof.V.S. Baranov, akad. M.İ.Belyayev, prof. A.İ.Mqlinets, dos. Q.N.Lovaçeva, dos. N.R.Uspenskaya, prof. M.İ.Peresiçnıy kimi alimlərin və onların şagirdlərinin apardığı elmi-tədqiqat işlərinin nəticələri də "Qida fıziologiyası" elminin gələcək inkişafında xüsusi qeyd olunmalıdır. İnsanın qidalanması bioloji və sosial problem olduğundan bu məsələ beynəl- xalq səviyyədə, bir sıra mötəbər beynəlxalq təşkilatların bilavasitə təkidi və iştirakı ilə vaxtaşırı müzakirə edilmiş və indi də edilir. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının illik hesabatlarına görə dünya əhalisinin ancaq yarıya qədəri normal qidalanma Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|