110
Birincisi Valensiyanın yepiskopu Alonso de Borxa III
Kalikst adı ilə Roma papası olmuşdu.
Belə bir təsadüfi heç kim gözləmirdi. Yeni Roma papası
VI Aleksandr (Borxa və ya Borcia) 4-ü may 1493-cü ildə
bulla “İnter caetera” verir. Bullada göstərilir ki, Atlantik
okeanının qərb hissəsində ispanlar tərəfindən yenicə kəşf
olunmuş torpaqlar katolik krallarının (Ferdinand Araqonlu
və İzabella Kastiliyalı – R.D.) tabeliyinə verilir. Bir şərtlə
ki, orada yaşayan əhali mərhələ-mərhələ xristianlaşdırıla-
caqlar. İki krallıq bir-birilərinə mane olmasınlar deyə,
demarkasion xətt Azör adalarından 100 liq qərbdə çəkilir.
Bu yerdə Braziliyanın qeyri-rəsmi kəşfinə qayıtmaq
istərdim. Tarixçilərin verdiyi tarixlər ki, var, mən onları
əsassız saymaq istərdim. Yuxarıda göstərilir ki, guya
Braziliya 1480-ci ilə qədər və ya 1490-cı illərdəki (dəqiq
rəqəm göstərilmədən), hətta Jan Kuzen, Alonso Uelva,
Martin Behaym və başqalarının adı hallanmaqla, kəşflə
bağlı öz fərziyyələrini irəli sürürlər. Ən inandırıcı tarix
1494-cü il sayılır. O da nəyə görə?
Xristofor Kolumb Yeni Dünya sahillərinə olan birinci
səyahətini 15-i mart 1493-cü ildə başa çatdırır. Bu o
deməkdir ki, ispanlar gözləmədikləri halda Atlantik
okeanının qərb hissəsində yerləşən torpaq ərazilərinə sahib
çıxa bilərlər. Lakin burada bir anlaşılmamazlıq ortaya çıxır;
111
axı, 1481-ci il müqaviləsinə əsasən, onlar 28-ci paraleldən
aşağıda yerləşən ərazilərə iddia edə bilməzdilər. Ona görə
ki, Alkasovasda bağlanan müqaviləyə görə yuridik olaraq
28
0
ş.en dairəsindən aşağıda olan ərazilərin hamısı Portuqal
taxt-tacına məxsus idi. Bu izdivaca baxmayaraq ispanlar
28-ci paraleldən aşağı düşmüşdülər, amma bunu gizlin
saxlamağa çalışırdılar.
Yeni Dünaya sahillərinin kəşfindən sonra hər itirilən gün
portuqalların ziyanına idi. Kolumb Avropa sahillərinə
qayıdanda birinci olaraq həmin kəşfdən elə portuqalların
özləri xəbər tutmuşdular. Ona görə ki, admiralın gəmisi
qeyri-ixtiyari olaraq Madeyra adalarına yan almış, ondan
sonra isə həmin gəmini Lissabona ötürürlər. Ən maraqlı
cəhət odur ki, portuqallar üçün zidd olan kəşfi həyata
keçirən Kolumbu, kral II Juan tamtəraqla öz sarayında
qəbul edir. Məhz həmin görüşdən sonra kral adekvat
addımlar atmaq qərarına gəlir. Bunun üçün II Juan Yeni
Dünya sahillərinə missiyası məxfi saxlanılan ekspedisiya
təşkil edir.
Çox güman ki, yuxarıda göstərildiyi kimi Duartu Pireyra
həmin ekspedisiyanın rəhbəri təyin edilir. Çünki sonrakı
proseslər və Pireyranın 1505-1508-ci illər arasında yazdığı
“Esmeraldo de Sita Orbis” (“Yerin vəziyyəti barəsində-
112
ki zümrüd”) kitabında göstərilir ki, o, Braziliya sahillərin-
də Kabraldan altı il əvvəl olubdur.
Tordesilyas müqaviləsinə əsasən demarkasion xətt
Məlum olduğu kimi ispan monarxlarının təkidi ilə, yəni,
Yeni Dünya sahillərinin kəşfinin üstündən heç iki ay
113
keçməmiş, Roma papası VI Aleksandrın mayın 4-ü 1493-
cü ildə verdiyi “İnter caetera” bullası portuqalları şok
vəziyyətinə salır. Sənədə əsasən, Azör adalarından 100 liq
qərbdə yerləşən bütün ərazilər Kolumbun səyahəti
nəticəsində yuridik olaraq ispanların tabeliyinə keçir. Belə
bir bölgü ilə razılaşmaq portuqalların atlantikadakı
fəaliyyətini minimuma endirirdi. Lakin ortaya bir sual çıxır,
əgər nəzərdə tutulan demarkasion xətdən qərb tərəfdə və
28
0
ş.en dairəsindən aşağıda strateji əhəmiyyət kəsb edən,
coğrafi mövqeyinə görə hər hansı bir önəm daşıyan böyük
torpaq ərazisi yoxdursa, onda sonsuz görünən okeanın
suları kimə lazımdır? Çünki onda olan məlumata görə
Azör, Madeyra və Yaşıl Burun adalarından qərb tərəfdə heç
bir torpaq ərazisi yoxdur.
Praktik cəhətcə həmin sularda torpaq axtaran Voqado-
nun və Van Olmenin ekspedisiyaları müsbət nəticə əldə edə
bilməmişdilər.
Artıq ispanlar VI Aleksandrın mayın 4-də verdiyi bulla
ilə öz istədiklərinə nail olmuşdular. İndi söz portuqalların
idi. Kolumb Kanar adalarını tərk edib qərbdə böyük torpaq
ərazisi kəşf edibsə, bunu nə üçün potuqallar həyata keçirə
bilməsinlər? Axı, dənizçilik məktəbi və naviqasiya məhz
Potuqaliyada yüksək zirvəyə qalxmışdı. Deməli, portuqallar
da Kolumb kimi, Pireney yarımadasına yaxın adaların
Dostları ilə paylaş: |