[]

65 

 

qanun da (1919, 11 dekabr) Cümhuriyyətin xarici iqtisadi fəaliyyəti üçün çox əhəmiyyətli idi. Bu qanuna görə, pam-

bıq,  yun,  ipək,  frizon  (ipək  istehsalında  tullantı),  barama  kimi  xammalların  azad  şəkildə  ixracına  xammalın  dəyərinin  25 

faizinin  əvəzsiz  o laraq  xə zinənin  hesabına  keçirilməsi  şərtilə   ica zə  verilirdi.  Bu,  xa ric i  valyuta  əldə  et məyə  və  ya  əmtəə 

mübadiləsi  qaydası  ilə  dövlətə  lazım  olan  zəruri  məhsulları  almağa  imkan  verirdi.  Bu  qaydada  xammal  ixracının  nisbətən 

səmərəli  b ir  tədbir  kimi  ortaya  çıxması  ço xlu   mübahisələrin,  fikir  ayrılıqla rın ın  təsiri  nəticəsində  aşkar  oldu.  Tica rət  və 

sənayə  nazirliy i  ilk  va xt lar  valyuta  ə mtəələrinin  xaric i  bazarlarda  satışını  özünün  xüsusi  agentləri  vasitəsilə  təşkil  et məyə 

çalışırdı.  Lakin  bu  agentlərin  Qərb   bazarların ın  qayda-qanununu  kifayət  qədər  bilməməsi  və  həmin  qaydaların  hələ 

Höku mət  üçün  də  qaranlıq  olması  nazirliyin  bu  tədbirdən  daşınmasına  səbəb  oldu.  Göstərilən  dövrdə  xarici  valyuta  əldə 

etmə k məqsədilə bu cür ə mtəə lərin a zad satışına icazə  verilməsi, a zad ticarət  prinsipinin tətbiqi kimi mülahizə lər də mövcud 

idi.  Lakin  hə min  mü lahizə lər  on ların  tətbiqində  ciddi  çətinliklə r  ucbatından  həyata  keçirilmədi.  Məsələn,  bütün  qonşu 

respublika larda ə mtəə mübadiləsi sistemi üstünlük təşkil etdiyindən a zad t icarət prinsipinə keçid  əlverişli o la b ilmə zdi. Be lə 

şəraitdə azad ticarətin  yalnız A zərbaycanda tətbiqi respublikadan hər şeyin  ixracına səbəb olar,  id xal isə  min imu m həddə 

enərdi.  Qonşu  respublika lar  Azə rbaycan  əmtəə lərindən  özlə rində  ə mtəə   mübadilə ləri  ə məliyyatları  üçün  istifadə  et miş 

olardılar. Bütün bunların nəticəsində, Azərbaycan Hökuməti,  xəzinəyə  müəyyən rüsum keçirmək şərti  ilə,  xammal ixracına 

icazə   vermə k  qaydasını  üstün  tutdu.  Xa mma l  ixrac ına  dair  bu  cür  qaydanın  işlənib  hazırlan ması  o  dövrdə  iqtisadi  fikrin 

mühü m nailiyyəti idi. 

Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti  xa ric i-iqtisadi siyasət sahəsində fəaliyyətini ancaq qanunların işlən ib hazırlanması 

ilə  məhdudlaşdırmır, onla rın həyata keçirilməsi  istiqa mətində də  mühüm addımla r atırd ı. Məsələn,  xarici dövlətlərlə ə mtəə 

mübadiləsini qaydaya salmaq üçün ağır  ma liyyə şəraitində  20  milyon  manatlıq fond yaradılmış və  Höku mətin  1919  il  12 

fevral ta rixli qərarı ilə bu fonddan ilkin ehtiyac lar üçün 10 milyon manat h əcmində kredit bura xılması qəra ra a lın mışdı. Eyn i 

za manda, Ticarət və Sənaye Nazirliyinin nəzdində "Xaric i dövlətlər və bir-birinə ya xın sahələrlə ə mtəə mübadiləsi ko mitəsi" 

fəaliyyət  göstərirdi.  Xüsusi  əsasnamədə  göstərilirdi  ki,  ə mtəə  mübadiləsi  ko mitəsinin  mühüm  və zifələ rindən  biri  res-

publikanın   iqtisadi və  maliyyə vəziyyətinin  əsasını təşkil edən neft  ixracın ı və satışını təşkil etməkdir. Əmtəə  mübadiləsi 

ko mitəsinin  1919  il  15  mart  tarixli  plenar  ic lasındakı  geniş  diskussiya  bütün  əmtəələrin  iki  böyük  qrupa  ayrılması  ilə 

nəticələndi:  xaricə  ixrac  edilməsinə,  ü mu miyyətlə,  icazə  ve rilməyən  ə mtəələ r  və  ya  ko mitənin  ixrac  et mə k  səlahiyyəti 

olmayan ə mtəələr; ko mitənin ica zəsi ilə ixrac edilməsinə ica zə verilən ə mtəə lər. 

Bundan  dərhal  sonra  Ticarət,  Sənaye  və  Ərzaq  Na zirliyi  ixraca  dair  Əsasnamə  təsdiq  etdi.  Əsasnamədə  ixrac ına 

icazə  verilməyən ə mtəə lərə  ta xıl, un, çörək, yarma, ye m, at, iri və xırda buynuzlu ma l-qara, ət və  onun bütün növləri, qənd, 

külçə və pul şəklində qızıl və gü müş, dəmir, soyuq 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

66 

 

silahlar və s. da xil edilird i. Na zirliyin xaricə satışına ica zə  verdiyi ə mtəə lərə düyü, ma karon, hər cür to xu m və tərə -

vəz, çay, qəhvə, bitki yağı, şərab, duz, sabun, meş ə materia lları, neft və neft məhsulları, q ızıl və gümüş mə mu latı,  maşın və 

alətlər və s. aid edilird i. Əsasnamədə bu iki qrupa aid o lmayan bütün əmtəələrin a zad satışına ica zə verild iyi göstərilirdi. 

Höku mət 1919 il iyunun 28-də xüsusi sərəncamla əmtəələrin ixracına dair qaydaları təsdiq etmişdi. 

Qonşu dövlətlərlə  iqtisadi əlaqələrin genişləndirilməsinə  xüsusi əhəmiyyət verən Azərbaycan Xalq  Cü mhuriyyəti, 

hələ  özünün  mükə mməl  iqtisadi  bazasını  yarad ıb  başa  çatdırmadığ ı  halda,  hu manizm  prinsiplərindən  çıxış  edərək, 

Dağıstana  50  mln.  manat  məbləğ ində  yardım  göstərmişdi  ki,  bu  da  respublikanın  büdcə  məxaricinin  1/8  h issəsini  təşkil 

edirdi. 

Cü mhuriyyətin  xarici  iqtisadi  əlaqələrin in  formalaş ması  baxımından  Gürcüstanla  bağlanan  müqavilə  mühü m 

əhəmiyyətə  malik  idi.  1918  il  dekabrın   26-da  bir  illik  müddətə  bağlanan  bu  müqaviləyə  əsasən,  böyük  ehtiyac  olan 

məhsulla rın,  bu  respublika ların  tələbatları  çərç ivəsində  gömrük  vergilə ri  qoyulmadan  alın ıb-satılmasına,habelə  Gü rcüstan 

əhalisinin və dəmir yolunun ehtiyacları üçün  müəyyən hədd həcmində neft,  mazut,  kerosin və yağların  rüsumsuz  ixracına 

icazə  verilird i. Müqavilədə göstərilirdi ki, gürcü əhalisi üçün kerosin buraxılması 1 milyon puddan, neft və neft məhsullarının  

ümu mi satışı  isə 20  milyon puddan çox olmamalıdır.  Gürcüstanın bəzi  məhsullarının  (daş kö mür,  meşə  materialları və s.) 

neftin  dəyərinin  1/ 10  hissəsi  həcmində  A zərbaycana  gömrüksüz  satılması  nəzə rdə  tutulurdu.  Müqaviləyə   görə,  a lman  

məhsulla rın başqa ölkə lərə satışına ica zə verilmird i. 

Azərbaycan Xalq  Cü mhuriyyəti  Rusiya ilə  iqtisadi ə məkdaşlığa da böyük əhəmiyyət verir, neft, pa mb ıq və başqa 

ixrac məhsulları üçün Rusiya bazarının əhəmiyyətini nəzə rə a lırdı. 

1920  il  martın   30-da  Sovet  Rusiyası  və  A zərbaycan  birgə  ko missiyasının  iclasında  ticarət  müqaviləsi  imzalan-

mışdı. Lakin Rusiya Azərbaycanı qane edə biləcək bir sıra şərtlər vəd etsə də, onlara əməl etməd i. 

Azərbaycan Xalq   Cü mhuriyyətinin  iqtisadi proqra mında  xa ric i  iqtisadi-ticarət strategiyası mühü m yer tuturdu. Bu  

baxımdan  Paris  sülh  konfransının  Ali  Şurasına  Azərbaycan  nümayəndə  heyəti  tərəfindən  təqdim  o lunan  memo randum 

böyük  əhəmiyyət  kəsb  edirdi.  Sənəddə  iqtisadi  əlaqələrin  pozulması  nəticəsində  Azərbaycanda  yaranmış  iqtisadi-maliyyə 

böhranı  faktlarla  səciyyələndirilir,  onun  aradan  qaldırılması  üçün  müəyyən  məbləğ  borc  alınması,  borcların  isə 

Cü mhuriyyətin real malik o lduğu neft, pambıq, yun, ipək hesabına ödənilməsi öhdəyə götürülürdü. 

Azərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  dövründə  də neft  sənayesi  iqtisadiyyatın  öncül  sahəsi  sayılırdı,  çünki  bu  za man  

neft  dünyanın  ən  önəmli  hərəkətverici  qüvvəsi  idi.  Odur  ki,  Parlament  və  Höku mət  neft  hasilatı  və  emalının  vəziyyətini 

vaxtaşırı təhlil ed ir, dünya neft bazarını öyrənirdi. Təb ii sərvət iqtisadi inkişaf üçün maddi baza olsa da, iqtisadi qüdrət və 

gücün  təbii  sərvətdən  asılılığının  həmişəlik  o lmadığ ı  və  gələcəkdə  dəyişəcəyi  Azərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyətinin  istinad 

etdiyi başlıca iqtisadi müddəalardan biri id i. 

Azərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyətinin  iqtisadiyyatın  dövlət  tərəfindən  tənzimlən məsi  sahəsində  təcrübəsi  də  maraq  

doğurur.  Cü mhuriyyət  dövründə dövlət sektoruna  dövlətin  iqtisadiyyata  təsir  amili  kimi  baxılır,  mü lkiyyətin  çoxnövlüyü 

təmin edilərkən dövlət mülkiyyətinə xüsusi əhəmiyyət verilirdi. Belə  hesab olunurdu ki, dövlətin  gücü təkcə və hətta başlıca 

olaraq,  onun  qanunvericilik  fəa liyyətində  deyil,  dövlət  mülkiyyətinin  güclü  o lmasındadır.  Dövlət   milliləşdirmə  və  

əksmilliləşdirmə tədbirlərini həyata keçirməklə yanaşı, əmək  münasibətlərinin qaydaya salınmasını da təmin edirdi. Daxili 

və xa ric i iqt isadi fəaliyyətin tənzimlən məsi üçün iqtisadi-hüquqi qanunların hazırlan masına, onların yerinə yetirilməsinə də 

böyük  əhəmiyyət  verilirdi.  Az  vaxtda  yaln ız  maliyyə,  verg i,  bank-kredit  sahələri  ü zrə  82-dən  ço x  qanun  layihəsi  işlənib  

hazırlan mış, bir ço x qanunlar təsdiq olunmuşdu. 

İlk  dəfə  tərtib  olunan  müstəqil  dövlət  büdcəsi  iqtisadi  tənzimləmə  və  gəlirlərin  bölgüsü  işinin  yoluna  qoyulma -

sında və ümu miyyətlə, makroiqtisadi tarazlıq  yaradılmasında müstəsna əhəmiyyət kəsb etdi. 

Azərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  dövlət  əhəmiyyətli  mühü m  məsələ lərin  həllində  geniş  konsensusa  nail  olmağa  

çalışırdı.  Parlamentin  qanunlar  vasitəsilə  həyata  keçirdiy i  ü mu mi  tənzimləmə  tədbirləri  dövlətin   timsalında  qeyri-

mə rkə zləşdirilmiş de mokratik ö zünüidarə forma la rına əsaslanan tədbirlərlə  əlaqə ləndirilirdi. 

Höku mətin   iqtisadi  proqramı  qarşılıqlı  razılaş ma  əsasında  ayrı-ayrı  partiyaların  məramnamələrində  qoyulan  iq-

tisadi məsələ lərə uyğun işlənib hazırlanırdı.  Bə zən alternativ variantla rın  mövcudluğu daha səmərəli fəa liyyət istiqa mətinin  

müəyyən  olun masını  tələb  edirdi.  Bununla  əlaqədar  Parlamentdə  iqtisadi  təmayüllü   bir  neçə  ko missiya-maliyyə,  büdcə, 

fəhlə,  aqra r,  ölkənin  məhsuldar  qüvvələrindən  istifadə  ko missiyaları  yaradılmışdı.  Dövlət  və  Höku mət  strukturunda  olan 

Əkinçilik, Əmlak, Ərzaq, Dövlət nəzarəti, Maliyyə, Ticarət və Sənaye nazirlikləri, Milli Bank, A zərbaycan Xəzinə Palatası, 

Aksiz Pa latası,  Əınə k  mü fəttişliy i  kimi quru mlar dövlətin  iqtisadi tənzimlə mə  fəa liyyətinin  həyata keçirilməsində  mühü m 

rol oynayırdılar. 

Dövlətin  mühü m  iqtisadi  tənzimləmə  aləti  mütərəqqi  gəlir  verg isi  hesab  olunurdu.  Bu  vergi  müəssisə  və  təşki-

latlarda qazanılan mənfəətin 30%-ni təşkil edird i. Do layı vergi kimi şərab, tütün və neft məhsullarına qoyulan aksizlər aktiv  

iqtisadi tənzimləyic i ro lunu oynayırdı. 

Azərbaycan Xa lq Cü mhuriyyətinin fəa liyyətində sosial yönü m xüsusi diqqət mərkəzində idi. Bu, təsdiq olunan qa-

nunlarda, həyata keçirilən konkret tədbirlə rdə özünü göstərirdi. 

Dövlətin sosial siyasəti iki baxış üzərində qurulmuşdu. Birincisi, hər bir cəmiyyət üzvünün (Azərbaycan vətənda-

şının) iqtisadi fəallıq göstərməsi və gəlir əldə etməsi üçün 

---