[]

114 

 

(Lənkəran) sədr seçilmişdi. La kin oyuncaq Muğan Sovet Respublikası te zliklə ləğv edilmiş, A zərbaycan Xa lq Cü mhuriyyəti 

Höku mətin in  ərazi  bütövlüyü  bərqərar  edilmişdi.Ağayev  bundan sonra  da sovet  hakimiyyəti  uğrunda  müba-rizəni  davam 

etdirmişdi.  A zərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyətinin  süqutu  və sovet  hakimiyyətinin  qurulmasından  sonra  mü xtəlif  vəzifələrdə 

çalış mışdır. Ağayev  Gilan  inqilabın ın iştirakçısı olmuşdur.  Sovet dövründə partiyadaxili  ixtilaflarda Nəriman  Nərimanova 

qarşı çıxan q rupun fəallarından id i.  

 

 

Əd.:  Əlizadə  N.,  Lən kəran  qəzası  zəh mətkeşlərinin  Sovet  hakimiyyətinin  qələbəsi  və  möhkəmləndirilməsi  uğrunda 

mübarizəsi tarixindən, B., 1963 Активные борцы за Советскую  власть в Азербаджане, Б.,1957.   

 

AĞAYEV  (Ağaoğlu)  Əh mədbəy  Mirzə  Həsən  oğlu  (1869,  Şuşa  -  1939,  İstanbul)  -  Azərbaycanda  türkçülük 

hərəkatı  ideoloqla rından  biri.  Gö rkə mli  ict ima i-siyasi  xadim,  publisist,  ya zıç ı,  hüquqşünas,  ş ərqşünas-isla mşünas  alim. 

Əsilzadə  ailəsində  anadan  olmuşdur;  valideynləri  Qarabağ  xan lığ ının   əsasını  qoyan  Pənahəli  xan ın 

nəslindəndir.  İlk  təhsilin i  Şuşadakı  rus  məktəbində  və  Tiflis  gimnaziyasında  almışdır.  Peterburq 

Mühəndis-Texniki  İnstitutuna  daxil  o lmuş,  lakin  təhsi-lini  yarımçıq  qoy muş,  Parisə  gedərək,  hüquq 

mə ktəbini və Sorbonna Universitetini bit irmişdir.Burada Şərq xalq larının tarixin i, 

ərəb,  fars  və 

türk d illərin i mü kəmməl öyrən miş, 1890 ildə Şərq  fəlsəfəsinə və ədəbiyyatına dair ilk elmi məqaləsini 

nəşr etdirmişdir.  Bunun ardınca mü xtə lif  məc muə lərdə digər yazıları da dərc olunmuşdur. Əh məd bəy 

Ağayev  1892  ildə,  23  yaşında  Londonda  keçirilən  Beynəlxalq  şərqşünaslıq  konqresində  "Şiə 

mə zhəbin in  mənbələri"  mövzusunda  məruzə  et miş,  məru zə  konqresin  qərarı  və  Ke mb ric 

Universitetinin   vəsaiti  ilə   bir  neçə  Qərb  dillərində  dərc  o lunmuşdur.  Bu  əsərinə  görə  İran  şahı  ona 

firuzə qaşlı üzük bağışla mışdı.  Hə min dövrdə Əh məd bəy Ağayev Fransada yaşayan gələcəyin "Gənc 

türkləri", habelə Şərqin böyük mütəfəkkiri,  ictimai-siyasi  xadimi, avropalıların " müsəlman dünyasının 

mü mtaz  siması"  adlandırdığ ı  Şey x  Cəmaləddin  Əfqani  ilə  tanış  olmuşdu.  Bu  tanışlıq  onun  dünyagörüşünə,  ictimai-elmi 

fəaliyyətinə güclü təsir göstərmişdir.  Bu  illərdə  Ağayev vətənlə də əlaqələrin i  kəsmə miş, Tiflisdə rus dilində nəşr olunan 

"Kavkaz" qəzet ində ardıc ıl ola raq məqalə lər dərc  etdirmişdir. 

1894  ildə vətənə qayıdan Əh məd bəy Ağayev Azərbaycan dilində "Məşriq" qəzetini çıxarmaq üçün höku mətdən 

icazə   istəsə də, rədd cavabı a lmışdır.  1896 ildə  Şuşaya gedərək, realn ı  mə ktəbdə fransız d ilindən dərs de miş, qiraət xana-

kitab xana  aç mış,  ilk  teatr  ta maşaları  təşkil  et mişdir.  1897  ildə  məşhur  milyonçu-xeyriyyəçi  Hac ı  Zeynalabdin  Tağıyevin  

dəvəti ilə  Bakıya gələrə k, rea lnı mə ktəbdə fransız d ili müəllimi işlə miş, "Kaspi" qəzetində ə məkdaşlıq et miş, Əlimərdan bəy 

Topçubaşovun  redaktorluğu  (1898-1907)  dövründə  qəzetin  ədəbi  şöbəsinin  müdiri  olmuşdur.  "İslama  görə  və  islam 

alə mində  qadın",  "İsla m,  a xund  və  hatifülqeyb"  kitablarında,  habelə  "Kaspi"də  dərc  etdirdiyi  "Müs əlman   söhbətləri", 

"Müsəlman  xalq larının və ziyyəti" adlı silsilə  məqalə lərində Əh məd bəy Ağayev müs əlman  xalq larının düşdüyü acınacaqlı 

vəziyyəti təhlil edir, bunun s əbəblərini göstərir, müsəlman xa lqlarına böhtan atan əcnəbi müəlliflərə  tutarlı cavablar verərə k, 

islam  dünyasının  şair,  alim  və  mütəfəkkirlərindən  söhbət  açırdı.  Bu  illərdə  Məhəmməd  ağa  Şahtaxtlının  Tiflisdə  nəşr 

etdirdiyi  "Şərqi-Rus"  qəzetində,  habelə  Kəlkətə  (Kəlküttə)  və  Qah irə  metbuatında  da  məqalələri  dərc  olun muşdur.  O, 

"Nicat",  "Nəşri-maa rif‖,  "Səadət"  kimi  xeyriyyə  cə miyyətlərin in  təşkilində  və  fəaliyyətində  də  yaxından  iştira k  et mişdir. 

1905  ilin  iyunundan  Əli  bəy  Hüseynzadə  ilə  birlikdə  Azərbaycanda  milliyyətçilik  düşüncəsinin  formalaşmasında  mühüm 

rol  oynamış  "Həyat"  qəzetinin  redaktoru  idi.  1905  il  dekabrın  19-dan  "İrşad"  qəzetini,  1907  ildə  isə,  eyni  zamanda,  rus 

dilində  "Proqress"  qəzetini  nəşr  etdirmişdir.  1908  ilin  iyunundan  "Tərəqqi"  qəzetini  ç ıxa rmağa  başlamış  və  Türkiyəyə 

gedənə qədər (1909) onun naşiri olmuşdur. 

Əh məd bəy Ağayev 1905 ildə erməni-daşnak quldurların ın çarizmin fitvası ilə Azərbaycan xalqına qarşı törətdiyi 

soyqırımları zamanı dərc etdirdiyi məqalələrində bu faciələrin əsl günahkarları olan  çar hakimiyyəti orqanlarının və erməni-

daşnakların iç üzünü açıb göstərirdi. O, Qafqaz can işininin milli qırğınların kəskinləş məsi ilə əlaqədar 1906 il fevralın 20-də 

Tiflisdə çağırdığı "barışdırıcı qurul-tay"da Əlimərdan bəy Topçubaşov, Qara bəy Qa rabəyov və İsgəndər bəy Hacınski ilə  

birlikdə  Bakı  şəhərin in  ali  sosial  təbəqələrin in  nümayəndəsi  kimi  iştira k  edərək,  A zərbaycan  tərəfin in  proqra mın ı  bəyan 

etmişdi.  Əh məd  bəy  Ağayev  qurultaydakı  çıxışında  xalqların  hüquq  bərabərliyinin  təmin  edilməsini,  A zərbaycan  xalqına 

qarşı milli q ırğın lara dərhal son qoyulması üçün "Daşnaksutyun" partiyasının və digər erməni təşkilatların ın buraxılmasın ı, 

əks halda, Azərbaycan tərəfinə də  müdafiə o lunmaq üçün ordu yaratmağa  icazə verilməsini cəsarətlə tələb etmiş, gətird iyi 

tutarlı dəlillərlə, faktlarla milli qırğ ınlara bais olan erməni liderlərin i susdurmuşdur. 

Hə min  hadisələrdən  sonra  Əhməd  bəy  Ağayev  Azərbaycan  xalq ının  hüquqlarnı  qorumaq  məqsədilə  1906  ildə  

"Difai" partiyasını yaratmışdı. O, Bakı müsəlman sahibkarlarının xahişi ilə iki dəfə şəxsən II Nikolayın  və onun nazirlərinin  

qəbuluna getmiş, Rotşild, Nobel  kimi neft  maqnatların ın Ba kının neft yataqlarına sahib olmasına  mane ol mağa ça lış mışdır. 

Əh məd bəy Ağayevin bu səfərləri və fəaliyyəti sayəsində azərbaycanlıların Bakı ətrafındakı neftli torpaqlardan köçürülməsi 

dayandırılmışdır. 

Təqiblər ü zündən 1909 ildə Tü rkiyəyə  mühaciret edən  Əh məd bəy Ağayev burada " Gənc türklə r'lə  ya xınlaşmış, 

"İttihad  və  tərəqqi"  partiyasına  daxil  o lmuşdu.  O,  elmi,  ictimai  və  publisistik  fəaliyyətini  davam  etdirərək,  "Tərcü mani-

həqiqət" qəzetinin redaktoru, "Türk yurdu" jurnalın ın  

 

  

 

 

 

 

---