127
Höku mət səviyyəsində fəaliyyətə başlandı. 1919 il fevralın 4-də torpaq islahatı haqqında Parlamentin qanun layihəsini
hazırlamaq üçün menşevik-hümmətçi Səməd ağa Ağamalıoğlu başda olmaqla Parlament ko missiyası yaradıldı. Ko-
missiyanın 9 nəfər üzvündən 4-ü "Müsavat‖ı (Mustafa Mahmudov, Məmməd bəy Şey xzamanov, Murtuz A xundzadə və
Nəriman bəy Nərimanbəyov), qalan 5 nəfəri isə "İttihad"ı (Bəhra m bəy Və zirov), sosialistlər blokunu (Rza bəy Qaraşarov),
"Əhrar"ı (Hacı Hüseyn Əfəndiyev), "Daşnak-sutyun"u (Arşak Malxazyan) və Slavyan-rus cəmiyyətini (M.N.Vinoqradov)
təmsil edird i. Ko missiya üzvlərinin mü xtəlif part iyalara mənsub olması qanun layihəsinin ha zırlan masın ı lap əvvəlcədən
uğursuzluğa düçar etdi. Çünki onların aqrar məsələyə aid yekdil və aydın proqramları yox idi. Buna gorə də yeni layihə
hazırlaya bilməyən ko missiya Zaqafqaziya seyminin 1918 il martın 7-də qəbul etdiyi aqrar qanunun əsas müddəaları ilə
kifayətlən mək məcburiyyətində qaldı. Va xt ilə qəbul olun muş həmin qanunun müəlliflərindən biri də məhz Sə mədağa
Ağamalıoğlu idi. Qanun lay ihəsinin hazırlan ması və bu məqsədlə aparılan mü zakirələr kənddə narazılığ ın artdığ ı şəraitdə
həyata keçirilird i.
Hazırlan maqda olan qanun layihəsinin uğursuzluğu Parlament ko missiyasının 1919 il 23 aprel tarixli iclasında
özünü göstərdi. Gündəliyə mü lkədar və sahibkar torpaqlarının, həmçinin d igər torpaqların müsadirəsi və ya ləğvi məsələsi
qoyulmuşdu. Müzakirə zamanı ko missiya üzvləri arasında elə ilk andan ciddi fikir ayrılığı yarandı. "İttihad" fraksiyası
adından çıxış edən Bəhram bəy Vəzirov mülkədar və sahibkar torpaqlarının pulla satın alın masına tərəfdar olduğunu bildird i.
"Bitərəflə r fraksiyasının bir qrupu" da ittihadçıları müdafiə etdi. On ların nü mayəndəsi torpaq sahiblərinə dəyən zərəri
ödəmək üçün xüsusi fond yaradılmasını təklif etdi. "Müsavat"çıların sağ cinahı bitərəflərin torpağı satın almaq haqqındakı
ideyalarını müdafiə edərək b ild ird i ki, müsadirə variantı torpaq sahiblərinin ciddi etirazına səbəb olar və aqrar bölmənin
dağılmasını stimu llaşdıra bilər. "Müsavat‖ın sol cinahının nü mayəndəsi Mustafa Mahmudov onunla razılaş madı və partiya
yoldaşını partiyanın p roqramı ilə kifayət qədər tanış o lmamaqda günahlandırdı. Sosialist bloku və hümmətçi menşeviklər
eyni mövqedən çıxış edirdilər: torpaq müsadirə edilməli və heç bir ödənc alın madan kəndlilərə paylanmalıdır. Uzun mü za-
kirələ rdən sonra keçirilən səsvermə sosialistlərin xeyrinə nəticələnsə də, lay ihənin müza kirəsi u zandı.
1919 il avqustun sonu - sentyabrın əvvəllərində, nəhayət, komissiya layihə üzə rində işin i ta ma mladı. Layihənin
əsas tezisləri aşağıdakılardan ibarət idi: 1. Cü mhuriyyət ərazisindəki bütün torpaqlar dövlətin mülkiyyətidir; 2. Torpaq
əvəzsiz olaraq dövlətin ixtiyarına keçir; 3. Torpaq sahiblərinin mülklərinin müəyyən hissəsi aşağıdakı normalar üzrə onların
öz istifadəsində qalır: 1 -ci dərəcə torpaqlar -7 desyatin (bağlar və becərilən sahələr); 2-ci dərəcə torpaqlar - 15 desyatindən
20 desyatinədək (əkin yerləri); 3-cü dərəcə torpaqlar - 40 desyatindən 50 desyatinədək (otlaqlar). Qa lan bütün torpaqlar
dövlət torpaq fonduna daxil ed ilir. Torpaq haqqında həmin qanun layihəsinin son variantı Azərbaycan Xalq
Cü mhuriyyətinin Parlamentində təsdiq olunmalı idi.
Torpaq haqqında məsələ, ilk dəfə, Pa rla mentin 1919 il avqustun 21-də keç irilən 67-ci ic lasının gündəliy inə da xil
edildi. Sə məd ağa Ağama lıoğlu mə ruzəç i təyin o lundu. La kin mü zakirə tə xirə salındı. Qanun layihəsinin mü za kirəsi növbəti
dəfə 1919 il oktyabrın 2-də 81-c i iclasın gündəliyinə daxil edild i. Lakin əkinçilik nazirin in müavini X.Sultanovun təklifi ilə
ona baxılması bu dəfə də dayandırıldı. Əkinçilik nazirliyi torpaq komissiyasının layihəsi ilə yanaşı, özünün alternativ qanun
layihəsinin də müza kirəyə təqdim o lunmasını məqsədəuyğun saydı. Əkinçilik Na zirliyinin nümayəndəsi Parla mentdən xah iş
etdi ki, bu məsələyə ba xılması nazirliy in qanun layihəsi təqdim olunanadək təxirə salınsın. Belə liklə , aqrar məsələnin həlli
gündəlikdən çıxarıldı.
Parla mentin 1919 il noyabrın 9-da keç irilən 95-ci ic lasında sosialistlər blo ku fra ksiyası əkinçilik nazirliyinin işin-
dəki nöqsanlar barədə Parla mentə sorğu verdi. Bu məsələnin mü za kirəsi za man ı ç ıxış edən Sə məd ağa Ağa malıoğlu,
Əliheydər Qarayev, İbrahim Əbilov və b. Cü mhuriyyət Hö-
Kateqoriyalar üzrə torpaq sahibliyi
(desyatin hesabı ilə; / des. = 1,0925 ha)
Quberniyalar
Ərazi
Yararlı torpaq
(k/t və meşə
üçün)
Yararsız tor-
paq (şəhərlər,
yaşayış mən-
təqələri və s.)
Nadel (pay)
torpaqları
Dövlət
torpaqları
İcarə kəndli
torpaqları
Xüsusi mül-
kiyyətdə olan
25 desyatin-
dən artıq
kəndli tor-
paqları
Bakı
3570453
2590453
979782
1424205
840216
5546
313982
Gəncə
4054078
3317923
736155
1400412
1079256
35858
794108
Zaqatala
364793
289566
75226
140866
87836
1569
59296
Y e k u n
7989106
6197942
1791198
2965483
2007309
42973
1168386