136
ma liyyə vəziyyətinə baxmayaraq, Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku mət i 1919 ilə a id dövlət büdcəsində yalnız Ələt-
Culfa dəmiryolunun tikintisinə 100026000 çe rvon vəsait ayırmışdı.
Ço x q ısa bir zaman kəsiyində mövcud olan və fəaliyyət göstərən Araz Türk Cü mhuriyyəti, əsasən, Naxçıvan böl-
gəsi və çevrəsinin e rmənilərin güclü hərbi və siyasi - dip lo matik tə zyiqinə məruz qalması, bu dövrdə Azərbaycanda
sözükeçən başlıca xarici qüvvənin (ingilislərin) Araz Türk Cü mhuriyyətini dəstəkləməməsi və əslində, ermənipərəst mövqe
tutması, A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin Araz Türk Cü mhuriyyəti ilə geniş əlaqələr yarada və ona yetərincə hərbi, siyasi,
ma liyyə yardımı göstərə bilmə məsi və s. səbəblərə görə süquta uğradı. Ara z Türk Cü mhuriyyətinin süqutu ermənilərin 1919
ilin əvvəlində bölgəyə hücumları ilə bağlı yaranan ağır və mürə kkəb şərait lə də ə laqəli idi.
İrəvan quberniyası müsəlmanları "Həmyerlilər" cəmiyyətinin 1919 ilin yanvar-fevralında bölgəyə göndərdiyi
Mirabbas Mirbağırovun öz səfəri barədəki məru zəsindən məlu m olur ki, b irincisi, ermənilərin Qəmərliyə hücumu zamanı
Araz Türk Cü mhuriyyəti dağılmışdı, ikincisi, Kəlbalı xan 400 nəfərədək olan Naxçıvan dəstəsini toplayıb Şərur əhalisinin
kö məyinə getmiş, ermən iləri darmadağın etdikdən sonra bölgədə Cəfərqulu xan, Kəlbalı xan və Kərim xan İrəvanskidən
ibarət diktatura hökuməti yaran mışdı.
Araz Türk Cü mhuriyyətinin yaradılması və qısamüddətli fəaliyyəti böyük tarixi əhəmiyyətə malik id i. Bu Cü m-
huriyyət Şima li A zərbaycan üçün çox ağır və gərg in bir dövrdə Na xçıvan bölgəsi və çevrəsin in türk-müsəlman əhalisinin
erməni işğalçılarına qarşı mübarizəyə səfərbərliyə alın masında mühüm rol oynadı. Ən başlıcası is ə, bu ərazilə rin e rməni
daşnaklarının əlinə keçməsinə imkan verməməklə A zərbaycan Cü mhuriyyətinin ərazi bütövlüyü təmin ed ild i.
Əd.: Musayev İ., Azəıbaycanın Naxçıvan və Zəngəzur bölgələrində siyasi vəziyyət və xarici dövlətlərin siyasəti (1917-1921-ci
illər), B., 1996; y e n ə o n u n, Azərbaycanın xarici siyasəti (XX əsr), 3 hissədə, 1-ci hissə, B., 2003.
ARXĠV Ġġ Ġ - Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti dövründə dövlət və hökumət orqanlarının sənədlərin saxlan ması
məqsədilə gördüklə ri tədbirlə r. Çarizm dövründə Şimali Azə rbaycanda vahid arxiv sistemi yox idi. Çar höku mətin in süqutu
və 1917-18 illərdə baş verən mürə kkəb hadisələr dövlət və höku mət idarə lərinin, sahibka rla ra mə xsus fabrik, zavod və digər
müəssisələrin sənəd və materialların ın toplan ması və saxlan ması işin i çətinləşdirmişdi. Bu vəziyyət Azərbaycan Xalq
Cü mhuriyyəti Höku mətin in nəzərindən yayınmadı. Dövlət nəzarəti idarəsi 1918 il noyabrın 3-də Azərbaycan dövləti
ərazisindəki, demək olar, bütün dövlət təşkilatlarının kargüzarlıq və qeydiyyat işinin müharibə və inqilabi şəraitlə əlaqədar
olaraq bərbad və ziyyətə düşdüyünü və əsaslı surətdə qaydaya salın malı olduğunu bildirdi. A zərbaycan Hö ku məti çətin
şəraitdə fəaliyyət göstərməsinə baxmayaraq, bu məsələyə xüsusi diqqət yetirirdi. Höku mətin Tiflisdə yaradılması, bir
müddət orada fəaliyyətdən sonra Gəncəyə köçürülməsi, nəhayət, Bakıda fəa liyyətə başlaması formalaş maqda olan dövlət
hakimiyyəti orqanla rın ın kargüza rlıq sənədlərinin mühafizəsində çətinlik yaradırdı. La kin bu sahəyə qayğı işin təşkilinə
müsbət təsir göstərirdi. 1918 ilin o ktyabrında sığorta cəmiyyəti idarələrindən biri b inasını dəyişərkən keçmiş hərbi-sənaye
ko mpleksinin atılmış arxiv sənədləri aşkar edilmişdi. Onların siyahısı dərhal tutulmuş, pərakəndə sənədlər yığılıb rəflərə
qoyulmuş, bir h issəsi bağlanıb ayrıca otağa yerləşdirilmişdi. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin Xarici İşlər Nazirliyi
haqqında Əsasnamədə də arxiv işinə böyük əhəmiyyət verilirdi. Həmin Əsasnaməyə görə Xarici İşlər Nazirliyi dəftərxanası
tərkib ində arxiv yarad ılırd ı. Bu rada Azərbaycanda baş verən mühüm hadis ələrə aid a ktla r və sənədlər, habelə qaytanlanan
kitabla r və nazirliy in bütün şöbələrin in sənədləri mühafizə edilird i. Arxivariusa Cənubi Qafqa za, başlıca o laraq,
Azərbaycana aid a ktla rı, sənədləri və d igər kağızları toplayıb sistemləşdirmə k tapşırıld ı. Belə liklə, kargüza rlıq xid mətinə və
arxivə vahid sistem kimi ba xılırd ı. Sənədlər ko mple ksi bu və ya digər qərarların qəbul edilməsində mühüm rol oynamalı id i.
Qəza təşkilat larında və yerlərdə də kargüzarlıq yüksək səviyyədə aparılırd ı. Cavad qəzası polis idarəsində tərtib edilmiş işin
titul vərəqi və sərlövhəsi diqqəti cəlb edir. Bu rada idarənin ta m adı səliqə ilə ya zılmış, ka rgüzarlıq nömrəsi qoyulmuş, işin
dəqiq sərlövhəsi, sənədlərin ilk və son tarixlə ri göstərilmişdir. Məruzə və mə ktublarda dərkənar, qeydiyyat ştampları,
sənədlərin da xil və xaric olma nö mrələ ri, tarix və s. qoyulmuşdur. Tərt ib ed ilmiş sənədlərin ha mısında kargüza rla rın imzası
zəruri idi. Sənədlərin tərt ibində xüsusi blankdan geniş istifadə olunurdu. Onlar tərtib üsuluna və keyfiyyətinə görə yüksək
tələblərə cavab verirdi.
Azərbaycanda dövlət arxiv ləri yalnız Apre l işğalından (1920) sonra yaradılmışdır. 1920 il de kabrın 13-də Azər-
baycan İnqilab Ko mitəsi '"Azərbaycan SSR-də arxiv işinin mərkə zləşdirilməsi və Respublika Xalq Maarifi Ko missarlığı
yanında Mərkəzi Dövlət Arxiv inin təşkili haqqında" dekret verdi. Bu dekretlə Azərbaycanda arxiv işinin mər-
kə zləşdirilməsinin əsası qoyuldu.
ASLANOV Tey mur bəy Zəkəriyyə oğlu (5.1.1890, Şuşa - 16.8.1964, Ba kı) - Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyəti
Parla mentinin xüsusi qərarına (bax Xaricə təhsil almağa göndərilən azərbaycanlı tələbələr
haqqında qərar) əsasən dövlət hesabına ali təhsil almaq üçün xaricə göndərilmiş tələbələrdən biri.
Bakı kişi gimnaziyasını əla qiy mətlərlə bitirmişdir (1919). Parla mentin 1919 il 1 sentyabr tarixli qə-
rarına əsasən, təhsilini tarix-filo logiya sahəsində almaq üçün Fransanın Paris Un iversitetinə
(Fransa) göndərilmişdir. Tey mur bəy 1921 ildə A lmaniyaya köçmüş, Kotbus şəhərindəki
toxuculuq mühəndisləri ali məktəbini bitirmişdir (1924).