135
bölgəni tərk et mələ ri və mahalın türk-müsəlman əhalisinin erməni-daşnakların təcavüzü, soyqırımı siyas əti ilə üzü zə
qalması, burada güclü dövlət quru munun və nizami hərb i qüvvələrin təşkilinə ciddi ehtiyac yaratmışdı. Belə bir ağ ır şəraitdə
bölgənin türk-müsəlman əhalisinin başbilən ləri və öndə gedənləri məhəlli siyasi-dövlət qurumu yaratmaq qənaətinə gəld ilər.
Onların bu qənaəti, əsasən, aşağıdakı səbəblərlə izah olunurdu: birincisi, ermən i-daşnakların bölgəyə dair əsassız ərazi
iddiaların ı gerçəkləşdirmələrinə, burada öz hakimiyyətlərini yaratmalarına, yerli türk-müsəlman əhalisinin soyqırımına
imkan vermə mək, ikincisi, hə min dövrdə Qafqazda gedən proseslər və baş verən hadisələrlə ə laqədar A zərbaycandan
müvəqqəti olaraq ayrı düşən Naxçıvan mahalın ın tezliklə A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinə qatılmasına nail olmaq.
Ordubad Milli Ko mitəsinin sədri Mir Hidayət Seyidzadənin A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin Na zirlər Şurasının
sədri Fətəli xan Xoyskiyə göndərdiyi 1918 il 22 dekabr tarixli bəyanatından bəlli olur ki, bölgədə siyasi birliy in - Ara z
Respublikasının yaradılması təşəbbüsü ilə Naxçıvan, Şərur müsəlmanları çıxış etmişlər və onların təklifi ilə bu prosesə
ordubadlılar da qoşulmuşlar. Mir Hidayət Seyidzadə bu mühü m təşəbbüsü dəstəkləmələrini aşağıdakılarla əsaslandırmışdı:
Tiflisə və Gəncəyə yolla rın bağlan ması; türklərin Ordubaddan getmələri ilə əlaqədar o laraq şəhərə yardım - ərzaq
gətirilməsinin dayandırılması; b ir sıra əngəllərin təşkilatı (M illi Ko mitəni) zə iflət məsi və kimə tabe olmağın, kimdən
göstəriş almağ ın bilin məməsi; Naxçıvan və Şərur müsəlman larının da bu cür vəziyyətə düçar olmaları və müsəlman - Araz
dövlətini yaratmaq qərarına gəlin məsi; Araz höku mətinin də Gəncə Höku məti (Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti) ilə
yaxınlaşmaq istəməsi. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti xarici işlər naziri Məmməd Yusif Cəfərovun hökumətin Baş naziri
Nəsib bəy Yusifbəyliyə ünvanladığı 1919 il 17 iyun tarixli mə ktubundan isə aydın olur ki, Osmanlı qoşunları Azərbaycandan
getdikdən sonra Naxç ıvan bölgəsinin Ermənistan tərəfindən işğal olun maq təhlükəsi mahalın yerli əhalisinin Ara z Cü mhu-
riyyətini yarat maq la, ö zünün müvəqqəti (yəni Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti ilə birləşənədək) müstəqilliyin i elan
etməsiylə nəticə lən mişdir.
Araz Türk Cü mhuriyyətinin Nazirlər Şurasının sədri Əmir bəy Əkbərzadə bölgə əhalisi arasında və siyasi dairə-
lərdə ço x bacarıqlı, vətənpərvər və millətsevər bir şəxsiyyət kimi dəyərləndirilirdi. Os manlı dövlətinin Ara z Türk
Cü mhuriyyəti höku məti yanındakı daimi hərb i müşaviri Xəlil bəy, Kəlbalı xan, Cəfərqulu xan, Abbasqulu xan və b. da
Cü mhuriyyətin fəaliyyətinə yaxından yardım göstərənlərin sırasında id ilər.
Araz Türk Cü mhuriyyətinin hərbi naziri İbrahim bəy Cahangirzadənin rəhbərliy i ilə qısa müddətdə silahlı qüv-
vələr yaradılmışdı. Bu hərbi h issələr - könüllü xa lq dəstələri 20 tabordan (batalyondan) ibarət idi. Hə min taborlardan 4-ü
Naxçıvanda, 3-ü Şərur-Dərələyəzdə, d igərləri isə Ordubad, Ved ibasar, Qəmərli və s. ərazilərdə yerləşdirilmişdi. Tabor
ko mandirlərindən Kəblə Mu xtar (Nehrə m), Kəblə Kərim (Cəhri), İbrahimxə lil A xundov (Ordubad), Həsən Şahverdioğlu
(Şərur-Dərələyəz) və b. Araz Türk Cü mhuriyyəti ərazilərinin erməni quldur dəstələrinin silahlı basqınlarından müdafiəsində
xüsusilə fərqlən mişdilər. Araz Türk Cü mhuriyyətinin hərbi hissələrinin yaradılmasında və onların fəaliyyətinin təşkilində
Osmanlı dövlətinin 9-cu ordusunun komandanı Yaqub Şevqi paşa və 9-cu diviziya ko mandiri polkovnik Rüştü bəyin böyük
əməyi olmuşdu. Araz Türk Cü mhuriyyəti Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti ilə sıx əlaqələr yaratmağa çalış mış və ona qatıl-
maq üçün yollar aramışdır. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökuməti tərəfindən də müvafıq işlər görülmüşdü. "Azərbaycan
Xalq Cü mhuriyyəti Parlamentinin təsisi haqqında qanun"da Azərbaycan Parlamentinə Naxçıvan, Şərur və Ordubaddan üç
nəfər millət vəkilinin seçilməsi nəzə rdə tutulmuşdu. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parla mentinin açılışında Araz Türk
Cü mhuriyyətinin rəsmi nümayəndəsi Paşa Əliyev də iştirak etmişdi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin təşkili Araz
Türk Cü mhuriyyətinin türk-müsəlman əhalisi tərəfindən razılıqla qarşılan mışdı. Ordubaddan səlahiyyətli müvəkkil
A.Hacıyevin imzası ilə Azərbaycan Parlamentinə ünvanlanan təbrik teleqramında həmin mahalın əhalisi bu qurumu özlərinin
ali qanunverici hakimiyyət orqanı kimi q iy mətləndirmiş və ona hər cür yardım göstərməyə hazır o lduqlarını b ild irmişdi.
Araz Türk Cü mhuriyyəti Bakıda fəaliyyət göstərən bir sıra ictimai siyasi qurumlarla da sıx əlaqələrə malik ol-
muşdur. Onun nümayəndəsi P.Bayrambəyov İrəvan quberniyası ictimai xadimlərinin 1919 il yanvarın 2-də keçirilən
müşavirəsində iştirak və çıxış etmişdir. P.Bayrambəyov öz çıxışında keçmiş İrəvan mahalı müsəlmanlarının faciəli duru mu və
Araz Cü mhuriyyətinin yaranması tarixi barədə ətraflı məlu mat vermişdi. Həmin müşavirənin qərarında Ermənistan
Respublikasında türk-müsəlman əhaliyə qarşı yeridilən soyqırımı siyasətinə son qoyulması üçün tədbirlər görülməsi, bu
məqsədlə də bölgəyə qarışıq tərkibli ko missiya göndərilməsi, Ba kıda kı ingilis general-qubernatoru Tomsonla mü zakirə lər
aparılması, müvafıq qurumlara me morandu mlar verilməsi və s. nəzərdə tutulurdu. Keçmiş İrəvan quberniyası
müsəlman larının yenicə yaradılan "Həmyerlilər" cəmiyyətinin toplantısında (1919, 6 yanvar) isə Mirabbas Mirbağırovun
xüsusi səlahiyyətlərlə bölgəyə ezam olunması və P.Bayrambəyovun Azərbaycan Cümhuriyyəti Nazirlər Şurasının sədri Fətəli
xan Xoyski ilə görüşünün keçirilməsi ra zılaşdırıld ı. Qaçqınlara ayrılan bir milyon manat vəsaitdən 900000 manat Na xç ıvana
aparılmaq üçün P.Bayrambəyova verilmişdi.
Araz Türk Cü mhuriyyətinin geniş səlahiyyətlərə malik olan və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Höku mətinə ezam
edilən xüsusi nümayəndə heyəti 1919 il martın 8-də Na xç ıvandan Bakıya gəlmişdi. Tərkibinə görkə mli şair və dra maturq
Hüseyn Cavidin də daxil o lduğu həmin nü mayəndə heyəti Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti rəhbərliyi ilə müəyyən
məsləhətləşmələ r aparmışdı. Özünün çox ağır iqtisadi-