[]
Yüklə 20,19 Mb. Pdf görüntüsü
|
23
olunmuĢdur. 1917 il avqustun 24-də ĠDF Azərbaycan əyalət komitəsinin geniĢ konfransında Azərbaycan Demokrat Firqəsi (ADF) müstəqil e lan edilmiĢ, Xiyabani partiyanın mə rkəzi ko mitəsinin sədri seçilmiĢdir. A DF hə m Cənubi Azərbaycan ərazisindəki xarici iĢğalçılara , həm də Ġngiltərə -Ġran saziĢini (1919, 9 avqust) bağlayan Vüsuqüddövlə hökumətinə qarĢı mübarizə aparırd ı. Cənubi Azərbaycanın Ģimal-qərb ində erməni silah lı dəstələrinin xarici qüvvələrin təhriki ilə aysorlarla b irlikdə a zərbaycanlılara qa rĢı törətdiyi soyqırımının qarĢısını almaq üçün Xiyabaninin baĢ çılığı ilə yaradılan silah lı dəstələr qırğ mla rın xüsusi qəddarlıqla həyata keçirild iyi ġə rəfxan, Sa lmas, Urmiya və b. bölgələrə göndərildi və bu qüvvələr qətl-qarətlərin qarĢısının alın masında mühüm ro l oynadılar. ġey x Məhəmməd Xiyabani özünün siyasi-nəzəri p latformasın ı "təcəddüd", yəni "yeniləĢmə məsləki" adlandınrd ı. "Təcəddüd" məslə ki imperialist ağalığ ına, Ģah hakimiyyətinə, feodal geriliyinə, sosial ədalətsizliyə qa rĢı yönəlmiĢ, həqiqi xalq hakimiyyəti tə ləb edən cərəyan idi. A DF-nin rəhbərlə ri, o cü mlədən Xiyabani d inc yolla mübarizənin lazımi nəticə verməyəcəyin i yəqin edərək, silahlı üsyana hazırlaĢmağa baĢladılar. 1920 il aprelin 7-də Təbrizdə qalxan üsyana rəhbərlik etmək üçün Xiyabaninin baĢ çılığı ilə ictima i idarə heyəti təĢkil olundu. Bununla, ġeyx Məhə mməd Xiyabaninin ictimai- siyasi və dövlət xad imi kimi fəa liyyəti daha da gücləndi. 1920 ilin yazında Xiyabani Bakıdan Təbrizə göndərilmiĢ teatr xadimləri qrupunu Təbrizdə qəbul etmiĢ, onlara xeyli kö mə k göstərmiĢdi. 1920 il iyunun 23-də ADF müvəqqəti icra hakimiyyəti orqanı kimi fəaliyyət göstərən ictima i idarə heyəti əsasında Milli Höku mət yaratmağı qərara aldı. Xiyabani Milli Hökumətin sədri seçildi. Cənubi A zərbaycan "Azadıstan" -Azadlıq ölkəsi adlandırıldı. Milli Höku mət kənd təsərrüfatı, maa rif, ma liyyə, səhiyyə, ədliyyə və s. sahələrdə islahat və tədbirlər həyata keçirdi. Yeni iĢ yerlərinin aç ılması, pul islahatı keçirilməsi, bank-maliyyə sistemi yaradılması, bələdiyyə seçkiləri keçirilməsi üçün hazırlıq iĢləri görülməsinə, torpaq islahatına baĢlandı. Xiyabaninin baĢçılıq etdiyi milli azadlıq və demokratik hərəkat Ġng iltərən in Ġrandakı rəsmi nü mayəndələrini və Ġran hökumətin i təĢviĢə saldığından, onlar hərəkata qarĢı birləĢdilər və əlb ir fəaliyyət planı hazırlad ılar. Ġrtica sentyabrın 12-də hərəkata qarĢı hücuma keçdi. Təbriz - Alaqapıdakı höku mət mərkəzi Ġran-kaza k döyüĢçüləri tərəfındən ələ keç irild i. Üsyançılara amansız divan tutuldu, Xiyabani vəhĢicəsinə öldürüldü. Xiyabaninin baĢçılıq etdiyi hərəkat məğlub o lsa da, Azərbaycan xalq ının imperialist ağalığ ına, Ģahlıq rejiminə qarĢı, milli istiqla liyyət uğrunda mübarizə tarixində böyük əhə miyyətə ma likdir. Ġranda yaĢayan azərbaycanlılarda milli özünüdərkin inkiĢafında Xiyabaninin əvəzsiz xid məti olmuĢdur (bax, həmçinin Azadıstan). Əs ər lə r i: Məqalələr, "Cənubi A zərbaycan ədəbiyyatı antologiyası" kitabında, c.2, B., 1983; ÇıxıĢları, "Ali Azeri, Azadistan devleti ve ġey x Muhammed Hıyabanı (1918-1920)" kitabında, Ankara.
azadlıq mübarizəsi tarixindən), B., 1949; Ġ b r a h imo v (ġahin) T.A., Ġran Ko mmunist Partiyasının yaranması, B., 1963; Tağıyeva ġ.A., A zadlıq və məslək fədaisi (ġey x Məhəmməd Xiyabaninin anadan olmasının 100 illiyinə), A zərbaycan SSR EA Xəbərlə ri (tarix, fəlsəfə və hüquq seriyası), 1983, №1 ; yenə onun, Национально-освободительное движение в Иранском Азербаиджане в 1917-1920 гг. Б., 1918-1922 гг., M., 1961.
milli istiqla l hərə katın ın fəa l iĢtira kçılarından biri. Fətəli xan Xoyskinin böyük qardaĢı general- leytenant Cahangir xan Xoyskinin oğlu. A zərbaycan Xa lq Cü mhuriyyətinin hakimiyyəti dövründə Bakı qubernatorunun birinci müavini, sonra Gəncə qəzasının rəisi, daha sonra Cü mhuriyyət Höku məti Daxili ĠĢlər Nazirliy inin Qazax qəzası üzrə xüsusi səlahiyyətli nümayəndəsi və Quba qəzasın ın rəisi olmuĢdur. Azərbaycan Cü mhuriyyəti sovet Rusiyası tərəfındən iĢğal edild ikdən sonra, Əmiraslan xan Xoyski Gəncədə sovet-bolĢevik iĢğalçılarına qarĢı qaldırılmıĢ üsyanın əsas təĢkilatçılarından biri idi. Gəncə üsyanı (1920) qəddarlıqla yatırıldıqdan sonra Əmiraslan xan Xoyski Türkiyəyə mühacirət etmiĢ, ö mrünün sonuna qədər orada yaĢamıĢdır. Sovet dövründə Əmiraslan xan ın oğlu Cəfər xan, Cahangirli soyadını daĢıdığı üçün uzun müddət təqibdən kənarda qala bilmiĢ, hətta 1936 ildə Laçın rayonunda çalıĢarkən "ġərəf niĢanı" ordeni ilə təltif olun muĢdur. Lakin 1949 ildə Cəfər Cahangirli "burjua-millətçi nəslinin nü mayəndəsi" kimi ailəsi ilə b irlikdə Sib irə sürgün edilmiĢ dir. SSRĠ Ali Məhkəməsin in qərarı ilə Cəfər xan Cahangirliyə 1956 ildə bəraət verilmiĢ və o, A zərbaycana qayıtmıĢdır. Əd.\ Ə li y ar l ı Ġ.M., Behbudov T .R., Müstəqil Azərbaycan polisinin yaranması və fəaliyyəti (1918-1920-ci illər), B., 1998; Azərbaycan Tarixi ġəcərə Cəmiyyətinin Xəbərləri, 4-cü buraxılıĢ, B., 2003.
Azərbaycanın görkə mli siyasi və dövlət xad imi, Azərbaycan Xa lq Cü mhuriyyətinin banilərindən biri. Əslən Cənubi Azərbaycanın Xoy Ģəhərindən olan ġəki xanı Cəfə rqulu xanın nəslindən olan general-leytenant Ġsgəndər xan Xoyskinin oğludur. Fətə li xan Xoyski Gəncə (Yelizavetpol) k la s s i k gimna ziyasını, Moskva Universitetinin hüquq fakültəsini b irinci dərəcə li diplo mla bitirmiĢdir (1897). Həmin ildən Gəncə dairə məh kəməsində iĢə baĢlayan Xoyski sonradan Kutaisi da irə və qə za məhkə mə lərində, Zuqdidi banĢıq məh kə məsində çalıĢ mıĢ, titulyar müĢavir rütbəsinə layiq görülmüĢdür. 1904 ildə ko llej asessoru rütbəsi alan Xoyski Yekaterinodar (Krasnodar) dairə məhkə məsi prokuro runun müavini təyin
Yüklə 20,19 Mb. Dostları ilə paylaş:
|