[]
Yüklə 20,19 Mb. Pdf görüntüsü
|
26
qəzasının tarixi ad ların ı ö zünə qaytarmıĢdı. Payta xt Bakıya köçürülənədək Xoyski Höku məti bir sıra digər nıühü m tədbirlər də həyata keçirmiĢdir. Sözun əsl mənasında, Azərbaycanın "olum, ya ölü m" məsələsinin həll cdildiy i olduqca ağır və mü rəkkəb olan o dövrdə ölkəyə rəhbərlik etmək son dərəcə çətin bir iĢ idi. Fətəli xan Xoyski Höku mətinin o dövrdəki fəaliyyəti haqqında Üzeyir bəy Hacıbəyli yazırdı: "Yeni vücuda gəlmiş Azərbaycan hökumətinin birinci rəisi-vüzərası olmaqla Azərbaycan tarixində mühüm mövqe tutmuş Fətəli xan həzrətləri bu yeni dövlətin vəziyyətini taxta paralarından əmələ gəlmiş bir gəmiyə bənzədir k i, bu kimi fırtınalı bir gündə dərya üzərində hər saat, hər an dağa-daşa çırpılıb dağıla bilmək təhiük əsi qarşısında qalmış, bütün ümidini gəmiçinin istedad və məharətinə bağlamışdır ...Bu zəi fgəmini bu fırtınalı gündə bu dağın, bu daşın arasından salamat keçirmək və sahili-nicata çıxarmaq kimi çətinliyi Fətəli Xan həzrətləri öz boynuna götürməyi qəbul etdi və gəmisini k əmali-ehtiyat və ehtimal ilə sahili-nicata çtxarmaqda, fırtına sak it olana qədər dağa və daşa vurmayıb bunların arasından keçirməkdə böyiik ustalıq və məharət göstərdi". 1918 il sentyabrın 15-də Bakı türk və Azərbaycan hərbi qüvvələrindən ibarət Qafqaz Ġslam Ordusu tərəfındən azad olundu, sentyabrın 17-də isə Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Hö ku məti Bakıya köçdü. Bakının daĢnaklardan, eser- menĢevik qüvvələrindən ibarət olan və ingilislərə arxalanan mürtəce "Sentrokaspi diktarurası"nın ağalığ mdan qurtulması ilə əlaqədar olaraq alovlu n itq söyləyən Fətəli xan Xoyski baĢ vermiĢ hadisələri q iy mətləndirərək deyird i: "Bizim də yaşamaq,
Bakıya köçdükdən sonra Xoyski Höku məti həm ictimai-siyasi, həm də təsərrüfat və mədəni quruculuq sahəsində daha mühüm tədbirlər həyata keçirməyə baĢladı. Hö ku mət Məclisi-Məbusanın (parlamentin) çağ ırılması iĢinin təĢkili üçün ko missiya yaratdı, daha sonra bu iĢ fəaliyyətini yenidən bərpa etmiĢ Azərbaycan Milli ġu rasına həvalə edildi. 1918 il noyabrın 9-da Xoyskin in məru zəsi əsasında Höku mət Azərbaycanın üçrəngli bayrağını təsdiqlədi. Noyabrın 19-da Milli ġura Azərbaycan Parlamentinin yaradılması haqqında Höku mətin qanun layihəsini bəyəndi. Azərbaycan Parlamentinin ilk iclası 1918 il dekabrın 7-də açıldı. Xoyski ço x mü rəkkəb tarixi Ģəraitdə Höku mət in fəaliyyəti barədə Parla mentə hesabat verdi: "...Bu altı ay müddətində k i hök umət idarə eyləmişdir, siz görürsünüz
27
ki, çox şeylər təzə təşkil olubdur. Daxildə hərci- mərcdən başqa heç bir şey yox idi. Hətta polis də yox idl Ona görə hamıdan artıq polis işlərinə diqqət etdik. İndi allaha şükür olsun ki, Azərbaycanın hər yerində, lazımi qədər olmasa da, xalqın malını, camnı müdafiə edəcək təşkilatımız var. Bu xüsusda çox sözlər ola bilər. Fəqət, vaxta baxıb tərəziyə qoyulmalıdır ki, bu işləri hansı hökumat və nə vaxt etmişdir? Tarixi, sabiqəsi, əsk ər və xəzinəsi olan hök umətmi? Yoxsa, ik i gündə təşkil olunmuş pulsuz və əskərsiz hökumətmi? Əgər burasını nəzərə alsanız görərsiniz ki, nə qədər zəhmət lazım idi. Dəmiryolları işləmirdi, dağılmışdı, vaqon, filan yox idi. Məmlək ətin dolanacağı buna bağlı idi, Ona bina ən hök umət buna vaxt verdi. Doğrudur, indi də mümk ün və lazım olan bir çox şey yoxdur. Lakin nə qədər olsa, allaha şükür, yaz, qış dəmir yolları düzəlib idarə olunur. Teleqraf yox idi, bir k ağız göndərmək mümkün deyil idi. İndi qüvvəmiz çatan qədər işləyib təmamilə olmasa da, çox yerdə poçt, teleqraf açılmışdır. İstənilən yerlərə teleqram, məktub göndərmək olar. Vacib məsalələrdən birisi də maliyyat məsələsi idi k i, onsuz iş- ləmək mümk ün deyil idi. Hök umət bir zamanda təşkil olundu ki, Batum nümayəndələrinə pul göndərmək lazım olduğu halda, on min manat tapılmayıb Tiflisdən borc axtarılırdı... Əlbəttə ki, bu işlər az idi və öhdəmizə düşən vəzifənin bir zərrəsidir. Yalnız böyiik zəlalət bu idi ki, hök umətimiz hədər olan kimi idi. Zira hürriyyət, ədalət və əxvət bayrağı daşıyan firqələr Bakını əlimizdən almış idi, bizi paytaxtsız buraxmış idi. Azərbaycanın köksü, paytaxtının sahibi olan müsəlman milləti qətliam edilmiş idilər. Baş bilənlər Dağıstan, İran və Turana dağılmışlar idi. Şəhərdə bir kişi yox idi ki, bunları bir yerə toplasın, bir iş görsiin, böylə olan surətdə bu məsələdən başqasına artıq əhəmiyyət vermək olurmu idi?... Hər nəzarətdən ayrı-ayrı bəhs edə bilməyəcəm. Ancaq bunu deməliyəm k i, o vaxt nə mək təb var idi, nə ədliyyə idarələri var idi. Hök umət buna da diqqət etməli idi. Çünk i, ədliyyə idarəsi olmayınca məmlək əti polis qüvvəsi ilə idarə etmək olmaz. Bu ik isi birdir k i, əvval baş milliləşməli idi. Şimdi mək təblər milli- ləşdilər. İbtidai mək təblər və bəzi siniflər milliləşmişlər, bir çox yeni məktəblər açılmışdır. Bundan əlavə, hökumət əl- dən gələn qədər çalışaraq, yox olan ədliyyə idarələrini təmdid etdi. İndi allaha şük ürlar, hər yerdə olamaz isə də, bir çox ədliyyə idarələrina türk dili bilən adamlar təyin edilmişlər. Qüvvəmiz qədər vəzifəmizi ifa etdik. Hələ çox şey edə bilməmişik, amma bunu cürətlə deyə bilərəm ki, hökumətin nöqsanları ilə bərabar, yol göstərən işıqlı Yüklə 20,19 Mb. Dostları ilə paylaş:
|