[]

31 

 

BaĢ qərargahın  general-kvartirmeyster idarəsinin kəĢfiyyatçı zabitləri ö lkən in xarici iĢlər nazirliyi ilə də geniĢ əlaqə 

saxlay ırd ılar. Ġdarən in əməkdaĢları  məxfı kargüzarhq və Ģifrləmənin sirlərini  xarici iĢlər nazirliy inin dip lo matiya Ģöbəsinin 

kargüzarlıq  və  Ģifrləmə  bölməsinin  əməkdaĢlarına  öyrədirdilər.  Xarici  iĢlər  nazirliy i  qonĢu  respublikalardakı  A zərbaycan 

diplo matik nü mayəndəliklərin in əməkdaĢları vasitəsilə əldə etdiyi  mühü m  məlu matlan BaĢ qərargaha göndərirdilər. "Tam 

mə xfı" qrifı ilə Ermən istanda, Cənub-Qərbi Qa fqaz respublikasında, e ləcə də hə min illə r ingilislə rin  əlində olan Batu mdakı 

vəziyyət barədə Xaric i  ĠĢlər  Na zirliy inə göndərilən təhlil  xa rakte rli geniĢ  mə lu matlar, həm də BaĢ qərargaha ünvanlanırdı. 

BaĢ  qərargah  da,  öz  növbəsində,  kəĢfiyyatçılar  vasitəsilə  topladığı  materialları  tanıĢlıq  üçün  Xarici  ĠĢlər  Nazirliyinə 

göndərirdi. A zərbaycan kəĢfıyyatçısı Mullayevin ġimali  Qafqaza  xid məti ezamiyyətinin nəticələri barədə onun 5 səhifəlik 

geniĢ  və  ətraflı  "tam  məxfı"  məlu mat-arayıĢı  ilə  dip lo matlar  da  tanıĢ  olmuĢdular.  PraporĢik  QaraĢarovun  Qarabağ  və 

Zəngəzurda  vəziyyət  barədə  verdiyi  raportlar  hə m  Hərb i  Na zirlik,  həm  də  Xarici  ĠĢlər  Nazirliyi  tərə fındən  rəğbətlə  qar-

Ģılan mıĢdı.  BaĢ qərargahın general-kvartirmeyster idarəsinin  rəisi  Karqaleteli və baĢ adyutant Ģtabs-rotmistr Takanayevin 

Ermənistanda siyasi vəziyyət haqqında 2 saylı agentura  məlu mat ına əsasən hazırladıqla rı geniĢ və ətra flı təhlil  xa rakterli 

arayıĢ da Xarici ĠĢlər Nazirliyində çalıĢan diplo matlan məlu matlandırmaq məqsədi daĢıyırdı. 

Diplo matik nümayəndə Məmməd Təkinskinin Ermənistan qoĢunları, səfərbərlik, ölkədə ərzaq təminatı, orada yaĢayan 

azərbaycanlıların vəziyyəti və s. barədə Ġrəvandan göndərdiyi Ģifrteleqramlarla, həm də,  BaĢ Qərargahın kəĢfıyyatçıları tanıĢ 

olmuĢdular. 

Hərbi  nazir  S.Mehmandarov  və  BaĢ  Qərargahın  rəisi  M.Sulkeviç  1919  il  noyabrın  5-də  Xaric i  ĠĢlər  Na zirliyinə 

göndərdikləri  məktubda  yazırdılar:  "Bizim  hökumətimiz  Ermənistanın  Bakıdakı  diplomatik  missiyasında  hərbi  attaĢe  və-

zifəsinin  təsis  olunması  təklifıni  rədd  etmiĢdir.  Əldə  edilmiĢ  məlu matlara  görə,  bu  missiyanın  üzvlərinin  çoxu  zabitlərdən 

ibarətdir, onlardan birini is ə "missiya qərargahının rəisi" adlandırırlar. Bunları de məklə,  Ermənistan xarici  iĢlər nazirliyinin bu 

cür hərəkətinə qarĢı nə kimi qərar qəbul edilməsi barədə məlu mat verməyin izi xahiĢ edirik". 

Ermənistanın Bakıdakı diplo matik missiyası heyətinin əksəriyyətinin hərbçilərdən təĢkil ed ilməsi A zərbaycan xüsusi 

xid mət   orqanlarının,  xüsusilə  kəĢfıyyat  və  əks-kəĢfıyyatın  səyi  nəticəsində  öyrənilmiĢdi.  Bu,  beynəlxalq  norma lara  zidd 

olduğundan Azərbaycan Hökuməti  Ermənistanın Bakıdakı diplo matik  missiyasında hərbi attaĢe vəzifəsinin təsis edilməsinə 

icazə  vermə miĢdi. 

BaĢ qərargahın general-kvartirmeyster idarəsinin kəĢfıyyat və əks-kəĢfıyyat bölməsi fəaliyyətini 1919  il  iyunun 11-dək 

davam  etdirmiĢdir.  Həmin  gün  ölkədə  ancaq  əks-kəĢfiyyatın  təminatı  ilə  məĢğul  olacaq  qurum-  əks-inqilabla  Mübarizə 

TəĢkilatı  (ƏMT)  yaradılmıĢ,  kəĢfiyyat  iĢi  isə  general-kvartirmeyster  idarəsinin  tərkibində  saxlanılmıĢdır.  Əks-kəĢfiyyatla 

məĢğul  olan  Ģəxslər  də  ƏMT-n ın  sərəncamma   verilmiĢdi.  Göstərilən  dəyiĢikliklərə  ba xmayaraq,  hərbi  nazirliyin  kəĢfıyyat 

bölməsi ilə ƏMT sıx əməkdaĢlıq edirdilər. 

1920  il  martın  2-də hərbi nazir Səməd bəy Meh mandarovun məxfı əmri əsasında nazirliy in  müvafıq qurumlarında 

struktur dəyiĢikliy i aparılmıĢ,  BaĢ qərargahla onun idarəsinin birləĢdirilməsi nəticəsində Azərbaycan ordusunun qərargahı 

yaradılmıĢdı.Yeni  yaradd mıĢ  Azərbaycan  ordusu  qərargahının  Ģtat  strukturunda  kəĢfıyyat-əməliyyat  bölməsi  də  nəzərdə 

tutulmuĢdu.  Bakı  MöhkəmləndirilmiĢ  Rayonunun  qərargah  rəisi  polkovnik  Ġrza  bəy  Hacıbəylinski  ordu  qərargahı  general-

kvartirmeyster idarəsinin kəĢfiyyat-ə məliyyat bölməsinin rə isi təyin ed ilmiĢdi. 

Əks-inqilabla  mübarizə təĢkilatı (ƏMT).  Dövlət Müdafıə Ko mitəsi (DMK)  ilə eyni vaxtda, 1919  il iyunun 11-də 

yaradılmıĢdı.  Ölkədə əks-kəĢfıyyat təminatını yerinə yetirən quru m kimi böyük səlahiyyətlərə  malik  idi.  DMK qarĢısında 

məsuliyyət daĢıyır, onun tapĢınqlarını yerinə yetirir, onu ən mühü m mə lu matla rla  tə min edir, dövlət əhə miyyətli d igər iĢləri 

yerinə yetirirdi.  Rusiyanın Xə zə rdəki silah-sursat dolu 27 hərb gə misinin  Azə rbaycan tərəfınə təhvil verilməsi və onla rın 

Azərbaycan bayrağı  altında  üzməsi  proble minin  həlli  ilə  bağlı  apanlan  danıĢıqlarda  ƏMT -nın  rəhbərhyi  xüsusilə  fəal  ro l 

oynamıĢdı. 

ƏMT  ö z  fəaliyyətini  "Azərbaycan  Respublikası  əks-kəĢfıyyat  xid mətinin  hüquq  və  vəzifələri  haqqında"  Əsas-

naməyə  uyğun  qurmuĢdu.  22  maddədən  ibarət  olan  Əsasnamədə  əks-kəĢfıyyat  xid mət inin  hüquq  və  vəzifələ ri  gös-

tərilmiĢdi.  Ba kı  və  onun  ətrafinda  təĢkilatın  8  rayon  bölməsi  təsis  edilmiĢdi.  Rayon  bölmə lərinə  ƏMT-n ın  mərkə zi 

aparatının əməkdaĢları rəhbərlik edirdilər. Lənkəran Ģəhərində ƏMT-nın agenti fəaliyyət göstərirdi. 

Ġlk vaxtlar ƏMT-na əməkdaĢların qəbulunda partiya prinsipi əsas gotürülürdü. Belə ki, ƏMT əməkdaĢlarının üçdə ikisi 

"Müsavaf', üçdə biri isə "Hümməf' partiyasından olmalı  idi.  Eyni  zamanda, təĢkilatın rəhbərin in "Müsavat"dan, müavininin 

isə  "Hümməf  'dən  təyin  edilməsi  nəzə rdə  tutulmuĢdu.  TəĢkilatın  ilk  rəisi  "Müsavaf'  partiyasının,  Azərbaycan  Xalq 

Cümhuriyyəti Parlamentinin və onun aqrar komissiyasının üzvü Məmmədbağır bəy ġeyxzamanh təyin edilmiĢdi. Rəis müavini 

vəzifəsini isə ―Hümmət‖  partiyasının üzvü Mir Fəttah Musəvi yerinə yetirirdi. ġübhəsiz ki, bu prinsip ölkənin təhlükəsizliy ini 

təmin edən təĢkilatın iĢinə  mənfı təsir göstərirdi. ƏMT denikinçilərə, erməni-daĢnak casuslarına və digər təxribatçılara qarĢı 

sərbəst mübarizə apara bilird i. Xüsusən erməni casuslarına qarĢı mübarizədə uğurlu əməliyyat iĢləri aparılırdı. Lakin təĢkilatın 

əməkdaĢları  bolĢeviklərə  qarĢı  mübarizədə  çətin  problemlərlə  üzləĢirdi.  ƏMT-da  iĢləyən  17  nəfər  ―hümmət‖çi  əməkdaĢ, 

baĢda  M.Musəvi  olmaqla,  bolĢeviklərin  Ölkə  daxilindəki  fəaliyyətinə  qarĢı  mübarizəyə  açıq  və  ya  gizli  Ģəkildə  mane 

olurdular. 

M.Musəvi naməlu m Ģəxslə r tərəfindən öldürüldükdən (1919,5 sentyabr) sonra rəis müavini vəzifəsinə Mahmud bəy 

 

 

 

 

 

 

---